Лъэпкъым и дамыгъэщ

Псэужамэ, накъыгъэм и 29-м илъэс 96-рэ ирикъунут гукIи, псэкIи, акъылкIи лъэпкъым хуэпсэуа БЭЧЫЖЬ Лейла.

ТхыдэмкIэ — ар напIэIэтыгъуэщ, цIыхум дежкIэ — тхыдэм и зы Iыхьэщ. Хабзэ зэрытхуэхъуащи, дызэрыгушхуэ цIыхухэр ди гум къыщыдгъэкIыжыр къыщалъхуа махуэращ. Дэ дыпсэухукIэ апхуэдэ цIыхухэр тщыгъупщэ хъунукъым. Бэчыжь Лейла утепсэлъыхьыну, утетхыхьыну икIи тыншщ, икIи гугъущ. Ар къызэрымыкIуэ цIыхут. Адыгэхэм я хъыбарыфI Дунейпсо утыкушхуэм изыхьэфахэм ящыщ зыщ Лейла. Абы лъэпкъым хуиIа фIылъагъуныгъэм, хэлъа адыгагъэмрэ гуапагъэмрэ, хьэл-щэн дахэм псалъэ къыхуэбгъуэтыну тыншкъым.

Еджагъэшхуэхэм, къэрал унафэщIхэм, тхакIуэ-усакIуэхэм, уэрэдусхэм, сурэтыщIхэм, ныбжьэгъухэм, лэжьэгъухэм я псалъэ гуапэхэм уи пщIэр, уи щIыхьыр нэхъ ин ещI. Братковэ Татьянэ 2020 гъэм Лейла теухуауэ «Во имя жизни, истины, любви» тхылъышхуэ къыдигъэкIащ. Мыбдеж щызэхуэхьэсащ лъэпкъым ипхъу щыпкъэм къыхужаIахэр.

«Лъэпкъым и лъабжьэр — и бзэрщ, и литературэщ» — жиIащ БакIуу Хъанджэрий. Лейла хуэдэу псалъэр зыгъэшэрыуэф адыгэ утыкум куэд итакъым. Ар зэчиишхуэ зыбгъэдэлъ критикт, литературэджт.

ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием (АМАН) и вицепрезиденту, Къэрэшей-Черкес Республикэм и тхакIуэхэм я Союзым и унафэщIу лэжьащ. Япэ лъэпкъ критикыу щыткIэрэ, Ищхъэрэ Кавказым щыпсэу лъэпкъхэм, хамэ къэралхэм щикъухьа адыгэхэм я литературэм зегъэужьыным хэлъхьэныгъэшхуэ хуищIащ. И псалъэр джатэт, езыр цIыху телъыджэу, Гуащэ Iущу гум къинащ.

Лейла хужамыIауэ сэ сыт хэслъхьэжыфын? Ауэ мы тхыгъэмкIэ сыхуейт зэпыщIэныгъэ хузиIар къэсIуэтэжыну. Сэ Лейла япэу сыщыхуэзар 1970 гъэращ. Мэзкуу къалэм еджэн дыухри дыкъэкIуэжауэ Черкесск фэтэр хьэху дыщIэст. Дыстуденту Дыгъужь Къурмэнрэ сэрэ унагъуэ зэдэтщIагъэххэт. Езыр радиом щылажьэт, сэ — щэнхабзэм. Къурмэн игъэхьэзырт «Кърухэр» и етIуанэ усэ тхылъыр къыдигъэкIыну.

Абы ехьэлIауэ Бэчыжь Лейла и унэм деж щыхуэзэнути, и закъуэ мыкIуэн щхьэкIэ, сэри сыздишауэ щытащ. Езыр сымыцIыхуми, Лейла и щытхъу куэд зэхэсхат. Махуэр тхьэмахуэт, унэм дэст. КъытщыгуфIыкIыу дригъэблэгъащ. И анэ Хъаджэти щыIэт. ЦIыху лъагъугъуафIэт, жьабзэ Iурылът, узыIэпишэт. Лейла дигъэтIыса иужькIэ, дапхъэм тет тхылъхэр зэпысплъыхьу щIэздзащ. «Уэ къэбэрдеипхъум мырамысэ фIыуэ пщIыуэ къызжиIащ Къурмэн. Сыт щыгъуэ схуэпщIыну?» — зыкъысхуегъазэ абы.

«Ар къыбжезыIам лы гъур къысхуихьмэ, згъэжьэнщи, мырамысэм щIызгъунщ», — Iэнкун сыхъуауэ жэуап изотыж. Сегугъуу хъыршын яхуэзгъажьэри схьати арауэ къыщIэкIынт апхуэдэу къыщIызжиIар.

А махуэм абы дэслъэгъуа щабагъэр, хьэлэлагъыр, и гушыIэ дахэр нобэр къыздэсым си гум илъщ. Апщыгъуэм сэ къызгурыIуащ а бзылъхугъэм сыткIи дзыхь хуэпщI зэрыхъунур. Зэуэ плъагъут пэжыгъэр и лъабжьэу зэрыпсэур. Гу лъызмытэуи къэнакъым куэд зэрилэжьым, зэманыр пщIэншэу зэримыгъэкIуэдым, зэрызыщымысхьыжым, зытетхыхь цIыхухэр фIыщэу зэрилъагъум, сыт щыгъуи цIыхум сэбэп зэрыхуэхъунум зэрыпылъым.1984 гъэм, и ныбжьыр илъэс 43-рэ хъуа къудейуэ, Къурмэн зэуэзэпсэу дунейм ехыжащ сабиитI къысхуэнэри. Апщыгъуэм псэкIэ, Iуэху дахэкIэ Лейла щIэгъэкъуэнышхуэ къысхуэхъуащ. ТхакIуэхэм я Союзым и унафэщIу щыткIэрэ, Къурмэн и фэеплъыр лъэпкъым къыхинащ. И илъэс 50-ми, 60-ми, 70-ми тхакIуэхэр, усакIуэхэр, IэнатIэ зыIыгъ цIыхушхуэхэр зэхуишэсурэ къыщалъхуа Хъумэрэныжь къуажэм пшыхь щрагъэкIуэкIащ. Къэрэшей районым и Iэтащхьэм письмокIэ зыхуигъазэри, къуажэ еджапIэм Къурмэн и цIэр фIащащ.

Къурмэн теухуа тхыгъэхэр къытрадзащ «История советской многонациональной литературы» жыхуиIэм. Къурмэн и фэеплъ пхъэбгъур еджапIэм щыфIалъхьэм, ар къызэIухыныр зыхуагъэфэщар Лейларэ Къурмэн и къуэш нэхъыщIэ Барэсбийрэщ. 2020 гъэм Къурмэн къыщIэна тхыгъэхэр томи 6 хъууэ Барэсбийрэ сэрэ къыдэдгъэкIыжащ. Тхылъыми е 6-нэ томыр теухуащ къыхужаIахэм, хуатхахэм, письмохэм, сурэтхэм. Мы томыр къызэрыщIидзэр Лейла итха тхыгъэхэмкIэщ. Нобэр къыздэсым си гум къокIыж мы Iуэхугъуэри. ЕгъэджакIуэу сылажьэу, нэгъуэщI предмет езгъэджхэм нэмыщIу, «Литература народов КЧР» жыхуиIэр къызатат. Си дерсхэм тхакIуэхэр, усакIуэхэр, адэ-анэхэр къезгъэблэгъат. Мы Iуэху дахэр Лейла къыздищтэри, дызэгъусэу едгъэкIуэкIащ сылэжьэху. Зы махуэ гуэрым «еджапIэм и унафэщIыр къоджэ» жари сыщIашащ. Абы телефоныр къысхуишиящ: «Бэчыжь Лейла къыпхуейщ», — жери.

«Зыгъэхьэзыр, пщэдджыжь жьыуэ Дер Станиславрэ сэрэ Налшык дыкIуэнущ. АМАН-м и зэхуэс екIуэкIынущ. Уэри уздэтшэнущ», — жиIащ абы.

«Апхуэдэ пщIэшхуэр сэ дауэ къысхуэвгъэфэща», — щыжысIэм, — «Дыпхуейщ, уи дэлъхури къэплъагъунщ», — къыпищащ. ЛэжьапIэм сыкъаутIыпщри, я гъусэу сыкIуащ. КъызжаIащ Стас АМАН-м хагъэхьэну и тхылъхэр зэрашэр. АМАН-м жэуап зыхь секретару лажьэр, дэфтэрхэр зи нэIэм щIэтыр си дэлъху нэхъыжь, а академием и академик Тхьэзэплъ Хьэсэнт. Апхуэдэу си дэлъхури къэслъэгъуащ, Стаси щIыхь зиIэ академикыу ящтэри, дыкъэкIуэжауэ щытащ. Иджыри зы гукъэкIыж, АМАН-м ехьэлIауэ. 2004 гъэм августым Бэвыкъуэ къуажэм еджагъэшхуэхэм я зэхуэс щекIуэкIт. Хамэ къэралхэми къикIа ди лъэпкъэгъухэр къеблэгъат. США-м къикIа, Нью-Джерси щыпсэу адыгэ бзылъхугъэ Маждэ сыщепсалъэм жиIащ: «Мы зэм зы щIыпIи сыкIуэфыну си Iуэхур теттэкъым, ауэ Лейла къэпсэлъэнущ къыщызжаIэм, псори зэзгъэтIылъэкIри, сыкъэкIуащ», — къызжиIащ. Ар насыпкъэ цIыхум апхуэдэу укъалъагъуныр? Си тхьэкIумэхэм иджыр къыздэсым итщ апщыгъуэм абы хуаIэта Iэгуауэ макъыр. 1998 гъэм мэкъуауэгъуэм и 27-м МЧА-м и IV Конгрессыр Краснодар щекIуэкIащ. Ар къызэзыгъэпэщар еджагъэшхуэхэу Къалмыкъ Юрэрэ Акъбащ Борисрэт. Сэ Адыгэ Хасэм и Президиумым сыхэтт. Мыбдежщ япэ дыдэу щыIуар адыгэм ди Гимныр. Мы зэхьэзэхуэшхуэм ирихьэлIэу ар Даур Аслъэн итхат. ПсалъэкIэ къэIуэтэгъуейщ абы адыгэхэм я гурыщIэр къызэрызэщIиIэтар. Мыбдежми къэпсэлъащ Лейла. «Лейла — ар Дуней псощ, ар Урысейщ, ар Европэщ», — апщыгъуэм абы хужаIат. АтIэ, апхуэдэ цIыху илъэси 100-м зэ къалъху. Алыхьым къритат абы зэчий — пэрыт хъуну.Лейла адыгэ лъэпкъыр дызэрыгушхуэ щIэин лъапIэу къытхуэнащ. Сэри сохъумэ и Iэпэ щIэлъу къызита и тхылъхэр. ЗдэкIуам ахърэтым и нэхъыфIыр Тхьэшхуэм къылъигъэс. Лейла, дыпсэуху ди гум уихунукъым!ДЫГЪУЖЬ Лерэ,Черкесск къалэ