Хьэтызэ, къухьэжынукъым уи дыгъэр!

 Скульптор лъэрыхь, егъэджакIуэ нэхъуса, КъЧР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ КIЭМРЫГУ Хьэтызэ Iэмин и къуэр, псэужамэ, мы гъэм илъэс 75-рэ ирикъунут…

 КIэмрыгу Хьэтызэ 1950 гъэм мазаем и 16-м Хьэбэз къуажэм къыщыхъуащ. ГъэщIэгъуэнщ, ауэ ар зэрысабий лъандэрэ IэщIагъэ хуэхъуну Iуэхугъуэм дихьэхт: ятIагъуэм зыгуэрхэр къыхищIыкIыныр фIэфI дыдэт. Гъэмахуэ зэрыхъуу анэм къуэр унэм къыхуешэлIэжтэкъым – щIалэ цIыкIур пщэдджыжьым щыщIэдзауэ пщыхьэщхьэ пщIон­дэ Инжыдж ЦIыкIу псы Iуфэм щыпэщащэт: псэущхьэ зэхуэмыдэхэр, псыхъуэгуащэхэр, зауэлIхэр, машинэхэр ятIагъуэм къыхищIыкIт… Апщыгъуэм щIалэ цIыкIум мы дунейр гъэщIэгъуэну, езым и еплъыкIэ хуиIэжу илъагъух­хэт, и IэрыкIхэри зыми емыщхьу зэрищIыр наIуэ хъуагъэххэт.

ЩIыуэпсым, псэущхьэхэм сабийм япэу фIылъагъуныгъэ хуезыгъэщIар и адэ Iэминщ. Абы щIалэ цIыкIур здишэ зэпытт Iэхъуэ гу­пым яхэту здэщыIэрей бгылъэ щIыпIэхэм. Абдеж псэм зыщигъэпсэхут: бгы щхъуан­тIэхэр, уафэ къащхъуэр, удз гъэгъахэр, бзу цIыкIухэр… Хьэтызэ и анэ Хуци къыбгъэдэкIыу куэд зыхишащ. Мы бзылъхугъэ гъэщIэгъуэныр къуажэм къэзмыцIыху щыIэу къыщIэкIынтэкъым. Ар цIэрыIуэ хъуат хьэку зыщIыф, зэтезылъхьэф IэпщIэлъапщIэу зэ­рыщытым къыхэкIыу. Анэм и IэщIагъэр я щхьэусыгъуэу мы пщIантIэм 60-70 гъэхэм Адыгейм, Къэбэрдей-Балъкъэрым, Ставропольем щыщ этнографическэ экспедицэхэр къеблагъэт. Абыхэм ягъэщIагъуэт унэгуа­щэм адыгэм и пасэрей хабзэхэм, IэщIагъэхэм, шхыныгъуэхэм я ухуэкIэр, зэхэлъыкIэр зэрихъумэфар.

Хьэбэз дэт курыт еджапIэр къиуха нэ­ужь, Хьэтызэ адэ-анэм яжриIащ скульптор хъуну зэрыщIэхъуэпсыр. ИкIи а IэщIагъэ гъэщIэгъуэныр Ленинград дэт, Мухинэ и цIэр зезыхьэ художественно-промышленнэ училищэм зыщригъэгъуэтыну триубыдащ. Хьэтызэ къыхиха ВУЗ-м зэуэ щIыхьэфа­къым. Апщыгъуэм мы къудамэм и япэ кур­сым цIыхуи 7-8 фIэкI имыщтэу щытащ. Ари гурыIуэгъуэщ: скульптор лъэрыхь бгъэхьэ­зырыныр Iуэху тыншкъым, пIалъэрэ гулъытэ нэсрэ зыпылъщ. Ауэ щIым лъабжьэ быдэкIэ хэт жыгыр жьы къепщэмэ, зэ зы лъэны­къуэмкIэ, зэми нэгъуэщIымкIэ игъэшу аращ, ауэ жыгыр ерыщу щIым къыхонэ. Хьэтызи апхуэдэт. Ерыщу а еджапIэм щIэтIысхьэну къалэн зыхуигъэувыжат. Апхуэдэу, ар Ленинград щыпсэуну къанэри, хьэлъэзехьэу, пхъанкIэу, мафIэсгъэункIыфIу щылэжьащ. Лэжьыгъэм къыдэкIуэу, илъэситхукIэ зэкIэлъхьэ­пыту Мухинэ и цIэр зезыхьэ еджапIэм щIэтIысхьэну пылъащ. Къыхэдгъэщынщи, зы студент щIыпIэхэм цIыхуи 100-м нэс хущIэкъут…

Езы къалэшхуэращи, адыгэ щIалэр абы итхьэкъуат: уэрам, унэшхуэ къэс я щэхухэр, хъыбархэр яIэжт. Хьэтызэ фIэфI дыдэу сы­хьэт бжыгъэкIэ къалэр къызэхикIухьт архи­тектурэм, скульптурэхэм, Эрмитажым щIэлъхэм защигъэгъуазэу…

Хьэтызэ и ерыщагъымрэ гъуазджэм хуиIэ фIылъагъуныгъэмрэ псоми ятекIуэри, еханэу мы еджапIэм щIэтIысхьэну зэхьэзэ­хуэм щыхыхьэм, и мурадыр къехъулIащ, ар студент хъуащ. Училищэр творчествэмрэ зыужьыныгъэмрэ хуэщхьэпэн защIэу зэхэтт. Абы къыдэкIуэу, музейхэр, театрхэр, библиотекэхэр егъэджэныгъэ дерсхэм щIэгъэкъуэ­ныфI яхуэхъужт…

ЕхъулIэныгъэ иIэу еджэ Хьэтызэ и диплом лэжьыгъэм ипэ къихуэу практикэ яунэтIащ Новосибирск и районхэм языхэзым, Снегири жыхуаIэм. А практикэм къыпэкIуащ езымрэ къыдеджа щIалитIымрэ урыс цIыхубэ таурыхъхэм къахэшэсыкIа лIыхъужьхэр барельефхэм «къыщыпсэуныр». Апхуэдэт Василисэ ТхьэIухудыр, Иван-пащтыхьыкъуэр, Бажов и таурыхъхэм щыщ персонажхэр. Студентхэм мы лэжьыгъэр пIалъэ кIэщIкIэ зэфIагъэкIауэ щытащ икIи Новосибирск къалэм и администрацэм и унафэщIхэм   щIалэхэм я IэдакъэщI хъуа лэжьыгъэм уасэшхуэ иратауэ щытащ.

Училищэр къиуха нэужь, Хьэтызэ гъуэгу куэд хузэIукIащ. Ар ирагъэбла­гъэт Новосибирск, Псков къалэхэм, и псэм фIэфI Ленингради къэнэну Iэмал иIэт. АрщхьэкIэ, адыгэщIыр къеджэт, ар абы хуезэшт…

Хьэбэз РДК-м лэжьапIэ Iухьа нэужь Хьэтызэ и япэ IэдакъэщIэкI хъуащ че­кисту щыта Бэрдыкъуэ Алий хуищIа бюстыр. Абы къыкIэлъыкIуащ Хьэбэз курыт еджапIэм и егъэджакIуэхэу, Хэку зауэшхуэм щыгъуэ къэралым и щхьэхуи­тыныгъэм зи псэ щIэзытахэм я фэ-еплъ сыныр.

НобэкIэ КIэмрыгум Къэрэшей-Черкесым деж и IэрыщIхэм щымыгъуазэр закъуэтIакъуэу къыщIэкIынщ: Урысейм щыяпэ, Хьэбэз къуажэм дэт, зауэлI-ин­тернационалистхэм яхуиухуа фэеплъыр; Черкесск къалэм дэт, зи къалэнхэр зыгъэзащIэу зи псэр зыта мылицэм и лэ-жьакIуэхэм я фэеплъыр; композитор- хэу Даур Аслъэн, Сидакъ СулътIан сы­мэ яхуищIа бюстхэр (Черкесск къалэ, Хьэбэз къуажэ); ПсэукIэ-Дахэ дэт, Уры-сейм и ЛIыхъужь Къардэн Уэхьид, эко­номикэ щIэныгъэхэм я доктор, профес­сор Акъбащ Борис сымэ яхуищIа фэ-еплъхэр; Эркен-Юрт дэт, тхакIуэ Капаев Суюн хуищIа бюстыр; Куэш-Хьэблэ дэт, Социалистическэ ГуащIэдэкIым и ЛIыхъужь Аргун Iэбубэчыр и фэеплъыр; Малэ Зеленчук дэт, зауэм хэкIуэда къуа-жэдэсхэм, Совет Союзым и ЛIыхъужь Хьэбэч Умар и теплъэр зыхэт фэеплъ комплексыр; Елбыргъэн къуажэм дэт, тхакIуэ-узэщIакIуэ Тобыл Талустэн и фэеплъыр; ВакIуэ-Жылэ къуажэм — Со-вет Союзым и ЛIыхъужь Къардэн Мурат и фэеплъыр; Черкесск къалэм – Фемидэ и Статуер; Псыжь, Инжыджышхуэ къуажэхэм къыдэува, Хэку зауэшхуэм хэ-кIуэда къуажэдэсхэм я фэеплъ барельефхэр.

Хьэтызэ и IэрыщIхэм къыхуумыгъэщыну Iэмалыншэщ цIэрыIуэ хъуа, Беслъэней къуажэм дэт, хамэ сабийр зэзыкъузылIэ бзылъхугъэм «Адыгэ анэм» и скульптурэри. Ар зи гъащIэр щытыкIэ шынагъуэм изыгъэувэу ленинград сабийхэр къезыгъэла беслъэнейдэсхэм я лIыхъужьыгъэм, я цIыхугъэм и фэеплъ нэхъусащ.

КъинэмыщIауэ, и гугъу щIыпхъэщ Хьэбэз поликлиникэм и пщIантIэм дэт скульптурэ композицэми: адыгэ бзылъхугъэм нану иIыгъщ. Мы лэжьыгъэр зытеухуар пасэрей тхыдэщ. КIэмрыгум мы и IэрыщIымкIэ пщIэ хуещI фэрэкI узым япэу «прививание» IэмалкIэ пэщIэува адыгэ бзылъхугъэм.

Ди лъэпкъэгъу скульпторым и гъа­щIэм Iыхьэшхуэ щызыубыду щыта Iуэхугъуэми и гугъу щIыпхъэщ: КIэмрыгу Хьэтызэ и IэщIагъэ гъэщIэгъуэным, мытыншым ныбжьыщIэхэр дригъэхьэхыу, бгъэдэлъ щIэныгъэхэмкIэ ядэгуа­шэу илъэс 30-м щIигъукIэ Хьэбэз рай­оным щыIэ, Сидакъ СулътIан и цIэр зезыхьэ гъуазджэхэмкIэ сабий еджа­пIэм щылэжьащ.

Хьэтызэ и IэдакъэщIэкI хъуа гъэщIэгъуэнхэм теухуауэ упщIэ къыщрат­кIэ, абы жэуапу итыжу щытащ скульпто-рым и IэрыщIхэм я бжыгъэр зэры­мынэхъапэр, атIэ абыхэм яхэлъ, къаIуатэ гупсысэр зэрынэхъыщхьэр.

«Псалъэм папщIэ, си лъэпкъэгъухэм я фэеплъыр зэрызгъэбелджылам, абыхэм я щапхъэр къэкIуэну щIэблэ-хэм зэранэсынур хуабжьу си гуапэщ. Си щIэныгъэмкIэ ныбжьыщIэ цIыкIу куэдым садэгуэшащ. Абыхэм ящыщу си лъагъуэ ирикIуэнур зытIууэ къыщIэкIынщ. Ауэ нэхъыщхьэр сэркIэ — ахэр дэтхэнэри дахагъэр зыхэзыщIэ цIыху зэрыхъунухэращ», — жиIэт КIэмрыгум.

Жагъуэ зэрыхъущи, Хьэтызэ пасэ дыдэу дунейм ехыжащ. 2020 гъэм ма­заем и япэ махуэм КIэмрыгум и къа­лэнхэр мы дунейм щызэфIигъэкIауэ Тхьэшхуэм къилъытащ…

2021 гъэм скульпторым дэлэжьахэм, иригъэджахэм, и цIыхугъэхэм я жэрдэмкIэ, и фэеплъ-бюстыр Хьэбэз къуажэм дэт щэнхабзэмкIэ Унэм и пщIантIэм щыдагъэувауэ щытащ. Хьэтызэ лъэпкъым къыхуигъэна щIэиныр зэ­рызыхищIам иджыри и зы щапхъэщ ар.

Зыгъэхьэзырар ГЪУКIЭКЪУЛ Иринэщ