Зи лъэужь мыкIуэдыжын хъумэрэдэсхэ

1941 гъэ. Зауэр къыщыхъея махуэт. Къэралым и унафэщIхэр совет цIыхубэм зэрызыхуагъэзам къигъэгузэва хъумэрэдэсхэр зэхуожэс къуажэ клубым къыщаIэта пэкIум хэтыну. А пщыхьэщхьэм утыкум къыщыпсэлъахэм — партым и Карачаевск обкомым и уполномоченнэ Темыр Билал, къуажэм и парт организацэм и секретарь Цагъэ Абдул, къуажэм и Iэтащхьэ Астэжь Шамсудин, хъумэрэ илъэсих еджапIэм и егъэджакIуэ Жэгуэтэн Динэ сымэ бийм и япэ щIопщ уэгъуэр ди къэралым къызэрытехуар хьэлъэу зыхэзыщIа гуащIэрыпсэухэм я гукъыдэж мыщIагъуэр къагъэлъагъуэу, зыжьэу жаIэ: «Зауэ къыдэзыщIылIар хэгъэщIэным ди гъащIэр щIэттынурами, дызыщысхьыжынукъым. Зэхэуэ гуащIэхэм дыхэкIуадэми нэхъыфIщ, фашистхэм ди щIыгур хэутэн ядгъэщI нэхърэ. Адыгэ лъэпкъым и напэр тетх хъунукъым».

Зауэм и етIуанэ махуэм Хъумэрэ дашри дзэм яшэ зы гупыфI — цIыхуи 150-рэ хъууэ. Къуажэм шоферу, механизатору дэсыр, ини цIыкIуи зэрыжаIэу, къызэхуэсащ ахэр щежьэм. Апхуэдэхэм ящыщт къуажэм и нэхъыжьыфIхэу Жэгуэтэн Хьэжы-Мыхьэмэт, Беслъэней Къэнэмэт, Темыр Къасбот, Дыгъужь Хьэмид, нэгъуэщIхэри.

Япэ егъэжьэгъуэр я нэгу щIэкIащ Беслъэней Хьэуэ, зауэм къуиплI Iузыгъэхьэныр зи натIэ хъуа бзылъхугъэр. ЦIыху Iувым яхэтт шахтер жан Приходько Николай и къуищыр щIыгъуу. Щыми лIыгъэ зэрахьэу Хэкум и хуитыныгъэм щIэзэуащ икIи хэкIуэдащ къарукIэ зэпэмыхъу зэхэуэм.

Къуажэм нэхъ ныбжь зиIэу дэс Цагъэ Къэхьири ирегъажьэ и къуищымрэ и къуэрылъхумрэ.

Фронтым кIуэну зызыгъэхьэзыра Зеленскэхэ я шахтерищыр — Федор, Андрей, Иван сымэ зи ныбжь хэкIуэта я анэр къащыкIэлъыкIуэтам, Украинэмрэ Белорусиемрэ я фронт зэхуэмыдэхэм къыIукIыжу къызэрамыгъэзэжынур и псэм ищIа нэхъей, щыми быдэу зрикъузылIауэ, IэплIэрэ барэ яхуещI.

Дзэмыхь Айшэт и щхьэгъусэ Рэмэзанрэ и къуэхэу Исмэхьилрэ Хьэзрэт-Алийрэ зэрыригъажьэу, я унэм апхуэдизу бгынэжаифэ къытеуати, зауэм кIуахэм къыщагъэзэжыну махуэр имылъагъужу, яку дэлъ зэпэIэщIэныгъэм гууз хихри, унэгуащэр дунейм ехыжащ.

Хьэблэхэм къыдэIукI сабий гъы макъхэм къуэхъуэпсыхъуэр къагъэдаIуэ, щIэблэр ауи хуэмыхьэзыру къыщIокI я адэхэм, адэшхуэхэм къагъанэурэ зауэм зэрыкIуэм, езы хъумакIуэхэри сабийхэр зэрыгуIэм къегъэIэнкунри, гуитIщхьитIу къонэ. Лъыгъажэ зэуапIэхэм ихьа хъумэрэдэсхэм я нэгу зы махуи щIахакъым фIыуэ ялъагъухэр, я бжэгъулъэ махуэр зыхэтIа къуажэм уардэу къыхэплъэ Къалэжь быдапIэр.

Совинформбюром къит хъыбархэр гухэщI ущызымыгъащIэ защIэт. Щхьэ бжыгъэкIи техникэкIи зэрынэхъыбэр къегъэщхьэпэри, бийм къэралым и щIыпIэ куэдым зыщегъэбыдэ икIи, цIыху куэд зэрыфIэкIуэдами емыплъу, нэмыцэдзэм и парадыр иригъэкIуэкIын и мураду, Москва и Ут Плъыжьым нехус. Ауэ зыхуейр къехъулIэкъым.

Абыхэм я дзэ пакIэ нэхъыфIхэр яутIыпщат Сталинград кърагъэубыдыну. Ар Хъумэрэ щыщ щIалэгъуалэм и дежкIэ етIуанэ дэшыгъуэр къыщысагъащIэти, Жэгуэтэн Хьэжы-Умар, Дыгъужь Алихъан, Куэбл Борис, Лий Индрис хуэдэ щIалэ щыпкъэхэр уэрам зэхэуэ гуащIэхэм хэшытIа мэхъури, зыри ямылажьэу хокIуадэ.

Ленинград, Москва, Киев, Ищхъэрэ Кавказыр зыхъумахэм яхэтащ хъумэрэдэсхэр. Хэку зауэшхуэр зи бжэщхьэIу фIэкIа дэтхэнэри иригъэзащ цIыхум хуумыгъэфэщэн къару къызыкъуихыну. Фронтым зи щхьэгъусэ, зи адэ, зи къуэ зыгъэкIуахэр тылым хуэлэжьэныр я боршт. Абыхэм жылэр къызэрагъэпэщт щIакхъуэкIэ, кIэртIофкIэ, лыкIэ, шэрэ нэгъуэщI ерыскъыхэкIхэмрэкIэ. «Псори — ТекIуэныгъэм папщIэ» къыхуеджэныгъэм щIэту лажьэт лIыжьфызыжьхэри, бзылъхугъэхэри, балигъ мыхъуахэри. 1941 гъэм екIуэкIа къуажэ зэхуэсым къыщыпсэлъахэр зэакъылэгъу мэхъури, фокIадэм и 1-р къэмысу ягъэзащIэ лырэ шэрэ къэлэжьынымкIэ къэралым къахуигъэува планыр. Нэхъыжьхэм ящыщу гуащIэдэкI фронтым нэхъ

щыжыджэращ: Дыгъужь Май, Жэгуэтэнхэ Чэрим, Алим, Бекъан, Лыхь Къамбот сымэ. НыбжьыщIэхэм нэхъ къахэжаныкIащ: Астэжьхэ Шумахуэрэ ЗэIудинрэ, Жэгуэтэнхэ Мыхьмудрэ Кълыш-Джэрийрэ, Темырхэ Умаррэ Чабыррэ, Лыхь Алихъан, Дыгъужьхэ Нухьрэ ЗэIудинрэ, нэгъуэщIхэри.

Къуажэ тхыдэм и напэкIуэцI нэщхъейхэр епхащ ар фашист зэрыпхъуакIуэхэм яубыдауэ щыщыта пIалъэм. 1942 гъэм Къэрэшей-Черкесым къозэрыгуэ «Эдельвейс» бгы-фочауэ корпусым и 49-нэ дзэ пакIэ щхьэхуэхэр. Ахэр хуейщ зэры-Кавказу къаубыдыну.

Нэмыцэхэр Хъумэрэ къыдощхьэрыуэ шыщхьэIум и 10-12 махуэхэм.

Къызэрыдыхьэуи щIэупщIэурэ зрагъащIэ коммунисту, комсомолецу, жылагъуэ Iуэхузехьэу жылэм хэт дэсми. Зэкъуэтыныгъэр яку зэрыдэлъамрэ зэрызэхуэпэжамрэ хуабжьу къыдихыжт къуажэдэсхэр, ауэ, арами, къахуэмыхьыжын хэщIыныгъэшхуэт партизанхэу Темыр Билалрэ абы и къуэ Хьэзрэт-Алийрэ Псыжь Iуфэм деж хьэкIэкхъуэкIэ укIыкIэ зэращIар. Нэмыцэхэм Iэщэ ягъэдалъэурэ мэкъумэшыщIэхэм джэдыкIэу, шэуэ, лыуэ, тхъууэ яIэр къытрахт. Уеблэмэ къуажэ колхозым и лъапсэр ирагъэжыхьыжри хагъапкIэ сом мелуаным нэсу.

Алэкъей Тэлостэн, ГъукIэмыхъухэ Чэшиф, Мэлэмай, Беслъэнейхэ Даут, Ибрэхьим, Темырхэ Ибрэхьим, Тэлостэн, Комальдиновхэ Алексейрэ Данилрэ, Поповхэ Павел, Николай, Алексей, Лъэпсырыкъуэхэ Хьэсинрэ Рэмэзанрэ хуэдэхэм зауэм къыщагъэлъэгъуа хахуагъэм ирогушхуэ Хъумэрэ къуажэр. 1965 гъэм, Темыр Хьэж-Мусэ и жэрдэмкIэ, къуажэ совхозым и унафэщI Беслъэней Инус зи пашэ гупымрэ курыт еджапIэм щеджэхэмрэ щезыгъаджэхэмрэ зэкъуоувэри, Хэку зауэшхуэм хэкIуэда я къуажэгъухэм фэеплъ мывэ хуагъэув. 1939-1940 гъэхэм лъандэрэ Дзэ Плъыжьым хэта хъумэрэдэсхэр гуфIэгъуэ щIыкIэм иту къыщеблэгъэжам, абыхэм куэдым тэрэзу къапежьэн яIакъым, Хэку зауэшхуэм и гуащIэгъуэти. Мурманск къыщегъэжьауэ Одессэ щыщIэкIыжу, Ленинград, Москва, Киеврэ Тулэрэ я фронтхэм Iутащ бгырыс къуажэм и гущэ щхьэнтэр зэдэзыгуэша зауэлI щхьэмыгъазэхэр.

Дзэм ираджахэм ящыщт Алэкъей Мусэ, Беслъэнейхэ Хьэмид, Хъаз-Джэрий, Даут, ГъукIэмыхъу СулътIан, ДыщэкIхэ Зулчыф, Данил, Рэшид, Жэгуэтэнхэ Нурбий, Умар, Исмэхьил, Iэдэм, Кушыку, Зэчрей, Дыгъужьхэ Рэмэзан, Алихъан, Билал, Индрис, Iэуес, Насып, Дзэмыхьхэ Исмэхьилрэ Хьэзрэт-Алийрэ, Ещэр Мыхьмуд, Лыхь Шыкур, Лъэпсырыкъуэхэ Мустэфа, Iэдэмей, Мухьэмэдин, Хьэсэн, Темырхэ Ибрэхьим, Хьэж-Мусэ, Хьэмид, Тхьэкъуахъуэ Зулъкъэрней, Цагъэ СулътIан-Хьэмид сымэ.

Ищхъэрэ-Кавказым къиужьгъа бийр IуагъэщтыкIын папщIэ, илъэс 55-м нэхърэ мынэхъыжьхэм, лIыхэри фызхэри яхэту, белрэ уадэ цIыкIурэкIэ ирагъэухуэт танкхэр къызэтезыгъэувыIэ щIытIхэр, топауэхэмрэ лагъымыдзхэмрэ я итIысыкIыпIэхэр. УхуакIуэхэм я лэжьыгъэр щIэх зэрыкIуатэм арэзы темыхъуэ фашистыдзэр кхъухьлъатэкIэ къыщхьэщыхьэурэ къыхэуэ зэпытт.

Ухуэныгъэ Iуэхухэр щхьэкъэмыIэту зыгъэкIуатэ бзылъхугъэ бэшэчхэт Беслъэнейхэ Шашэрэ КIунэрэ, ГъукIэмыхъу Хьэбидэт, Дыгъужьхэ Рэбихьэт, Мэржан, Хьэбэхунэ, Къарэсэлыхьхэ МыIуминатрэ Iэминатрэ, Дзэмыхь Лела, Жэгуэтэнхэ Фатимэ, Iэминат, Фаризэт, КIунэ, Фатя, Назулэ, Темыр Дахэнэ, Тхьэкъуахъуэ Лылэ, Астэжь Массетэ, нэгъуэщIхэри.

Фызхэм я щIэгъэкъуэнт къуажэ лIыжьыфIхэу Темырхэ Темыркъанрэ Адемыркъанрэ, Жэгуэтэн Хьэжы-Мыхьэмэт, Джуби Илас, Дыгъужь Iэубэчыр, Жэгуэтэнхэ Хьэзизрэ Хьисэрэ, Къарэсэлыхь Мыхьэмэт, Дзэмыхь НэIиб, ГъукIэмыхъу Маш, Беслъэней Тыгъуэн, Хъату Ахъмэт сымэ.

ПщафIэ Дыгъужь Iэбубэчыр игъэхьэзыра шэджэгъуашхэр Хъумэрэ иришурэ Невинномысск нэгъунэ шыгукIэ лэжьакIуэхэм яхуишэт Жэгуэтэн Хьэзиз. А псори и нэIэ щIигъэтт Къарэсэлыхь Мыхьэмэт.

Гъавэм и къехьэлIэжыгъуэ дыгъэгъазэ-жэпуэгъуэ мазэхэм, сабийхэр еджапIэм къыщикIыжкIэ, я адэ-анэхэм дэIэпыкъуэгъу яхуэхъут. Къуажэдэсхэм ялъэкI къагъанэтэкъым жылагъуэ Iэщым мэкъу хуэгъэхьэзырынымкIэ. ВакIуэ лъэрыхьхэт Беслъэней НэфIыцIэ, Темыр Мэзкухъан, Лъэбышэ Къалэ сымэ. Хадэ зэравэ техникэу къуажэм иIэр мащIэ дыдэти, щIыгур IэкIэ е хьэрэкIэ бзылъхугъэхэм ирагъавэурэ храгъалъхьэт нартыхур, кIэртIофыр, жэгундэр, нэгъуэщI хадэцIыкIухэкIхэр.

Мэкъумэш Iуэхухэм гуащIэу хэтащ фронтовикхэм я щхьэгъусэхэр: Астэжьхэ Бикъат, Лизэ, Беслъэнейхэ НэфIыцIэ, Арадэ, Жэгуэтэнхэ КIулэ, Цуцэ, Лидэ, Фаризэт, Мамырхъан, Дадинэ, Хъаний, Зурят, Мадинэ, Дыгъужьхэ Хьэбац, Фаризэт, Сэчинэт, Зурят, ТэIибэт, Дзэмыхьхэ Марие, Хьэлимэт, Чэсей, Темырхэ Зейнэб, Зэбыт, Цуцэ, НэфIыцIэ, Лъыпсырыкъуэхэ Хьэбэхунэ, Айшэт, Даум, Тхьэкъуахъуэхэ Жансурэт, Айшэт, Лыхь Кунэ, Цагъэхэ ФатIи, Гуэсэхъу, Жэнэтхъан, Ещэрхэ КIурицэ, Чэмилэ, Iэнисэт, Хьэбэхунэ, Лъэбышэ Къалэ, Куэбл Нащхъуэ, ГъукIэмыхъу Хъурей, Хъатухэ Зулихъэ, Пэщэхъан сымэ.

Зауэм щыгъуэ къуажэм хъызмэт зиIэу дэсахэм хьэкълыкъ ирагъэту щытащ ахъшэу е шхынхэкIыу. Райфом а Iуэхум ткIийуэ и нэIэ тригъэтт, икIи унагъуэ къэс илъэсым зыхитыкIт сом мини 3-4-м къриубыдэ хьэкълыкъ.

Ерыскъыуэ къапщтэмэ: зы джэдым деж джэдыкIэ 300, зы жэмым — лы килограмми 9, шэуэ зытыну хуейм — литр 300, лыхэкIыу — килограмм 40, IэщIэвыщIэу яIыгъым и зэхуэдитIым я фэр яти хъут. Абы къинэмыщIауэ, унагъуэхэм къыхуагъэуват зауэм хэт Совет къэралым сом мин-минитI щIыхуэу иратыпхъэу.

Къыхэдмыгъэщу къытхуэгъэнэнукъым ТекIуэныгъэм папщIэ жэщи махуи гъукIа ди адыгэлIхэри. Губгъуэхэм, пщыIэхэм лэжьыгъэр къыщыувыIэ хъунутэкъыми, абыхэм ирагъэгъэхьэзырт икIи ирагъэщIыжт мэкъумэш Iэмэпсымэхэмрэ транспортхэмрэ.

ЛIы IэпэIэсэхэу щытащ зи узыншагъэкIэ ныкъуэдыкъуагъ зытелъ Жэгуэтэн Амэрбийрэ гъукIэ Темыр Щыхьымрэ. 1941-1945 гъэхэм Хъумэрэ къыбгъэдэкIыу фронтым ирагъэшащ дэIэпыкъуныгъэ гулъэ Iэджэ: ягъэкIуащ шхын зырыз шыгу 83-рэ, дзэм иратащ адыгэшу 300, уанэу 169-рэ, щIакIуэу 133-рэ, щхьэрыпхъуэу 176-рэ, цы лъэпэду 2910-рэ, цы Iэлъэу 2579-рэ, чысэу 260-рэ, пасэрей сэшхуэу 9.

ШхынхэкIхэр: кIэртIоф тонн 230-рэ, тхъу цIынэу (килограмм 900, кхъуейуэ-1750-рэ, фоуэ-500, хьэжыгъэу-2400-рэ, джэдылу 3500-рэ, мэлу 500, Iэщ пIащэу 222-рэ.