Зэщхьэгъусэхэр — Хэку зауэшхуэм

Илъэс куэд щIауэ Хэку зауэшхуэм хэта ди хэкуэгъухэм я гъащIэм щыщ Iыхьэхэм нэIуасэ захудощI. ЛIыгъэкIэ гъэнщIауэ щытащ абыхэм я зауэ гъуэгуанэр. КIэи-пэи зимыIэт а илъэс бжыгъэхэр. Къапщтэмэ, ипэм щыщIэдзауэ Совет Союзым къытепсыха гущIэгъуншэ зауэм хэта псори лIыхъужьт. Сыту жыпIэмэ, цIыхум нэхъ лъапIэу иIэр и гъащIэрати, ари и къэралым щхьэузыхь хуищIт.

Тхьэм ирещIи, ди хэгъуэгум щыщу Хэку зауэшхуэм зэщхьэгъусэ зэдыхэтауэ зыми хужыIэнукъым.

Ауэ щыIащ апхуэдэ зы щапхъэ. Ар Зеикъуэ къуажэм щыщхэу Къэзэнокъуэ Хьэжмырзэрэ и щхьэгъусэ Гундэхъухэ япхъу Цацэрэщ. ГъэщIэгъуэнщ мыхэм я гъащIэ гъуэгум нэIуасэ зыхуэпщIыну.

Къэзэнокъуэ Хьэжмырзэ Мыхьэмэт и къуэр 1909 гъэм ХьэтIохъущыкъуей (нобэрей Зеикъуэ) къуажэм къыщыхъуащ. Къуажэм дэт классиплI еджапIэр къиухри, унагъуэ лэжьыгъэхэр и адэм и гъусэу илэжьащ. ИужькIэ Дзэ Плъыжьым и къулыкъур илъэситIкIэ щрихьэкIащ.

Къуажэм къигъэзэжри колхозым и губгъуэ лэжьыгъэхэм хыхьэжащ. Хэку зауэшхуэр къыщежьами, ныбжькIэ зи дэкIыгъуэр къынэсахэм яхэту, зауэм и гуащIэгъуэм хыхьащ. ЯпэхункIэ советыдзэр къикIуэтащ ТIуапсэ нэгъунэ.Ростов щекIуэкIа зэхэуэ гуащIэм уIэгъэ щохъу. Абдеж къыщыуа топышэм и зэранкIэ адыгэ щIалэм и лъакъуэм фэбжь егъуэтри, ТIуапсэ зауэ сымаджэщым къыщIохутэ. Абдеж зауэлIыр щагъэхъужри, шуудзэм и лъэIукIэ ягъакIуэ. Хьэжмырзэ зыхэт дивизэр IэщэкIэ фIыуэ яузэдри, Сталинград лъэныкъуэмкIэ яунэтI. Сальск и гъунэгъуу зы къуажэ цIыкIум нэмыцэхэм фIыуэ зыщагъэбыдат. Абы фашистхэр дахун, яхузэфIэкIмэ зэтракъутэн хуейт.

Хьэжмырзэ игу къигъэкIыжт: «Унафэ къахьат: нэхущыгъуэм шыхэм дытесу, къуажэр къызэпыткIухьу, жейм и гуащIэгъуэм хэт нэмыцэхэм датеуэну. Лъэхъулъэущу дыздэкIуэм псы шэдылъэм дыхуэзащ. Ерагъыу, шыхэр хэнэу дызэпрыкIащ. АпщIондэхукIэ нэху къыттещхьащ. Сытми, бийм и щIыбым дыкъыдэуэри, гур игъэтIысу, зэхэткъутащ».

Зауэжьыр кIыхьт. НэщIэбжьэ дапщэ, гукъеуэ мыухыж, куэд Къэзэнокъуэм и нэгу щIэкIащ. Илъэс бжыгъэхэм уэс-уэшхыу къатехар гъунэншэщ. ЩIымахуэ щIыIэм жэщыр имыухыжын къыпщигъэхъут. Хьэжмырзэ зауэ гуащIэм хэту Украинэм деж нэмыцэхэм ябгъэрыкIуэт. Топышэхэр, лагъымхэр уэру ди зауэлIхэм къателъалъэт.

Шуудзэм зричауэ здэкIуэм топышэ къэуам Хьэжмырзэ и шыр щIиукIыкIащ, езыри уIэгъэ къэхъуащ. ИужькIэ сымаджэщым нашэсри, къеIэзахэщ, «контузие хьэлъэ уиIэщ» къыжраIащ. IэзапIэм здыщIэлъым тIэкIу нэхыфI къэхъуати, зауэм пэрыувэжыну хуейт, ауэ комиссовать къащIыжащ и узыншагъэр зэтестэкъыми. Мис апхуэдэу и зауэр иухащ Къэзэнокъуэм. Къуажэм къигъэзэжри губгъуэ лэжьыгъэм пэрыхьащ. ИужькIэ илъэс куэдрэ Хьэбэз «Доротделым» щылэжьащ. Хьэжмырзэ и щхьэгъусэ Цацэ деж къэдгъэзэжынщ. Ар зи цIэ фIыкIэ жаIэ къуажэдэсхэм ящыщт. 1920 гъэм ХьэтIохъущыкъуей къуажэм къыщыхъуащ. Гурыхуэу щытти, и адэм пасэ дыдэу КъурIэным еджэу иригъэсат. Зэчырхэр фIэфIыпсу жиIэт. И адэр къуажэм и ефэндыт. ФIэщхъуныгъэшхуэ хэлъу диныр зэрихьэт. Къуажэдэсхэм муслъымэныгъэм и IуэхукIэ арат «щхьэтепIэу» яIэр. И бынхэри игъасэт динщIэкъуу. Къуажэ еджапIэр Цацэ фIы дыдэу къиухат. Ипэ зизгъэщу жысIэнщи, Цацэ и гъащIэ псом нэщIринэмэзри зэдиIыгъащ, КъурIэнми еджащ. 1941 гъэм, Хэку зауэшхуэр къыщежьам, Цацэ Къэзэнокъуэхэ унагъуэ ихьагъэххэт. ГъэщIэгъуэнт Цацэ и гъащIэр. Диныр зэриIыгъыу комсомолым хыхьат.

Комсомол хадапщIэ гупым жыджэру хэтт. 1942 гъэм нэмыцэхэр ди хэгъуэгум пэгъунэгъу къыщыхъум, Совет властым нэхъ бзылъхугъэ щIалэхэр, нэхъ къарууфIэхэр зэхуишэсри, Беломечеткэ станицэм и деж щIытIышхуэ куууэ кърагъэтIащ, танкхэр къамыгъэкIуэн папщIэ.

Нэмыцэхэр абдеж къыщынэсам Цацэ советыдзэм хыхьэри ежьащ зауэшхуэм.

Цацэ щеупщIкIэ жиIэт: «Си щхьэгъусэр бийм езауэу сэ дауэ зыкъэзгъэнэнт». Аргуэрыжу абы зы щхьэусыгъуэ иIэт: езыр комсомолым хэтти, нэмыцэр къынэсамэ, япэу яубыдыным ящыщт.

КъэкIуэжамэ, бынми, унагъуэми и зэран якIынут. А зэманым Беломечеткэ деж Цацэ и гъусащ Зеикъуэ

щыщу Мамхэгъ Мацэрэ Жьакуэ къуажэдэс Мамхэгъ Фаткэрэ. Советыдзэм щыхыхьам Мацэ игу къигъэкIыжт: «Къэзэнокъуэ Цацэ шынэ зигу имылъ цIыхут. Командирхэм сатыру дыкъагъэуври къыджаIащ: «Нэмыцэр куэд мыщIэу къынэсынущ, фыкъащIэмэ, комсомолым хэтхэр фаубыдынущ. Фэ советыдзэм фыкъыхыхьэмэ нэхъыфIщ», — щыжаIэм, Къэзэнокъуэ Цацэрэ Беломечеткэ щыщ бзылъхугъитIрэ (ахэри комсомолым хэтт), аргуэрыжу Рощэ къутырым щыщ зы бзылъхугъэми зыхрагъэтхащ. Абыхэм зэуэ зауэлI фащэр щатIэгъащ, я шхыни къратащ. Цацэ и щыгъынхэр зэкIуэцIипхэри, и шхыным щыщ IыхьэфI щIигъужри, я деж яIэрызгъэхьэжыну къызэлъэIуащ. Мис апхуэдэу Цацэрэ сэрэ дызэбгъэдэкIащ. Сэри къуажэм сыкъаутIыпщыжащ».

Зауэ нэужьми Мамхэгъхэ Мацэ игъэщIагъуэу а хъыбарыр иIуэтэжт. Къэзэнокъуэ Цацэ лIыгъэ зыхэлъ цIыхут. Ар апхуэдизкIэ гуейти, тIасхъэщIэххэм яхыхьат. ТIасхъэщIэх гупым хэту, бжьыхьэпэ мазэу Таганрог деж жэщым и зэхуэдитIри кIуауэ, нэмыцэхэм я щIыбым ди зауэлIхэр къыщыхутащ. Цацэ ипэ иту кIуэт сержант Бондаренко. Ар Iэпкълъэпкъышхуэт, къару зэгъэпэща зыхэлъ щIалэт, и лIыгъэкIи къикIуэт зымыщIэт. Мазэр пшэ Iувым щIилъэфати уи япэ итыр ерагъыу зэхэплъагъукIт. Окопэм дыхьа къудейуэ нэмыцэжьитIым «шокъу» жэуэ яIууащ. КIыфIым нэмыцэхэм зэуэ къагурыIуакъым зыхуэзахэр, ауэ ди сэлэтхэм ящIэт я пащхьэ къитхэр икIи зэуэ автомат лъэдакъэмкIэ ипэ итыр ягъэудэрэщхъуащ. КъыкIэлъыкIуэр щэджащэт, «вы гъэшхам хуэдиз хъут», гъуахъуэу IэпщэрыбанэкIэ къахэлъэщыхьт. Бондаренко абы пэуващи, мо окоп зэвым Цацэ нэмыцэм бгъэдыхьэфкъым. Сытми, нэмыцэжьыр и щхьэ къэхъуауэ, тIури щызэрыгъэджалэм, Цацэ автомат лъэдакъэмкIэ абы и пщэм дэуащ. Нэмыцэр гурыму ещэтэхащ. Бондаренко къэтэджыжри: «молодец, сестренка» жери нэмыцэм и Iэхэр ипхэу щIидзащ. Абдеж фрицыр къызэщыужри, аргуэру Iэпхъуэлъапхъуэу

щIидзащ. Цацэ и Iэм куууэ къедзэкъащ. Абы къигъэгубжьа Цацэ лъэщу фашистым и нэпкъым автомат лъэдакъэр тригъэхуащ. Абы щэху ищIащ нэмыцэжьыр. Бондаренко къэгузэващ: «пIэщIэмыукIауэ пIэрэ мыр?» жери. Цацэ и лъагагъкIэ мыин пэтми къарууфI хэлът.

Беломечеткэ деж мазэм нэскIэ къатIа окоп кууушхуэм къарууфIэ ищIат. Сытми щIалэхэм нэмыцитIри я дамэм телъу къахьащ. Мис апхуэдэ куэдым хэтащ Цацэ. Зэм санитарым дэIэпыкъут, зэм винтовкэр, автоматыр ищтэти, нэмыцэм ебгъэрыкIуэт.

АтIэ зауэр джэгукъым, лIыгъэ пхэлъын хуейщ. Хэлъащ хуэфэщэн лIыгъэ Къэзэнокъуэхэ я нысэ, Гундэхъухэ япхъу Цацэ. Сытми, зэхэуэ гуащIэ куэдым хэтауэ, и насып къихьри, псэууэ и унагъуэм къахыхьэжащ Цацэ. Апщыгъуэм и щхьэгъусэр иджыри зауэм Iутт. Ари куэд мыщIэу къэкIуэжащ уIэгъэхэр телъу. ДэкIыгъуэ задэм хуэдэт Къэзэнокъуэ зэщхьэгъусэхэм я гъащIэр. ЦIыхум и гъащIэр гъэунэхупIэ зэфэзэщщ, лъэпощхьэпохэмкIэ гъэнщIащ. Нэхъ гурыфIыгъуэу яIэр я сабийхэр гурыхуэу, жыIэщIэу къазэрыхуэтэджыныр арат. Хьэжмырзэ лэжьакIуэт.

Бынхэр нэхъ зыгъасэр анэрат, Цацэт. Абы и гу пцIанагъэр, щэбагъэр, быным яхуиIэ лъагъуныгъэр и гъащIэ псом зэримыхъуэкIыу ихьащ. Зауэ нэужьым Цацэ губгъуэм, тракторнэ бригадэм щылажьэм, сабийхэр игъусэу ишэт, абдеж и нэIэм щIэтхэт. Хуабжьу IэфIу пщафIэт, къэбзэлъабзэт. Трактористхэри апхуэдэу игъасэт. Цацэ зауэм зэрыхэтар ящIэти, «фронтовой порядок» иIэщ жаIэт. Езыхэри зауэм хэта защIэти пщIэшхуэ къыхуащIт. Цаци «фи хьэлэлщ!» яжриIэт.

Цацэ цIыху щабэу, хьэлэлу щыта щхьэкIэ, и бынхэр игъэсэхъурджакъым, щхьэж и унагъуэ Iыхьэ ищIэт. Хьэжмырзэрэ Цацэрэ пенсэм кIуэхукIэ колхозым я лэжьыгъэ, я гуащIэ халъхьащ.

Къэралми абыхэм я пщIэ игъэкIуэдакъым: «За победу над Германией» медалыр, юбилейнэ медалхэр, «За доблестный труд в ВОВ» медалри абы къыпэкIуащ. ЩIыхь, щытхъу тхылъхэри куэду къыхуагъэфэщащ. Цацэрэ Хьэжмырзэрэ къуитIрэ пхъуитIрэ зэдапIащ.

Цацэ дунейм тетыхункIэ зыщIэхъуэпсар зыт: «хьэж» къищIыну хуейт. Ауэ къехъулIакъым. И анэм и гуращэу щытар я насып къихьащ ипхъу нэхъыжь Зоерэ и къуэ нэхъыщIэ Мухьэмэдрэ. Абыхэм хьэж къащIащ: щыIахэщ Мэчэи, Мэдинэи.

Адрей и бынитIми — Хъызыррэ Фатимэрэ — нэщIнэмэзыр яIыгъщ, къурIэн йоджэхэр, муслъымэн унагъуэхэщ. Мис апхуэдэу Хэку зауэшхуэм хэтащ Къэзэнокъуэхэ Хьэжмырзэрэ Цацэрэ. ТекIуэныгъэ Махуэ лъапIэр къэзыхьахэм ящыщ зыт мы унагъуэри. ГъащIэм, дуней нэхум пщIэрэ щIыхьрэ щаIэу тетащ Къэзэнокъуэ зэщхьэгъусэхэр. Алыхьышхуэр жэнэткIэ къахуэупсэ.

КЪЭЗЭНОКЪУЭ Хьэсэмбий