Зауэм халъхуам и гукъэкIыжхэр

Зауэм халъхуа сабийхэм псоми я гъащIэр зэхуэдэкъым. Ауэ абыхэм ящыщ дэтхэнэми фIэкIуэдащ и сабиигъуэ дахэр, ар и ныбэ изу шхакъым, абы и фэ изу зихуэпакъым. Пасэу балигъ хъуа нану цIыкIухэри зэрахузэфIэкIкIэ пэщIэтащ зауэмрэ абы къыщIэна гугъуехь къызэрымыкIуэхэмрэ. Абыхэми яхуэфащэщ пщIэ лейрэ гулъытэрэ. Зауэм хэмытами, ахэри лIыхъужьщ. Абы къыхэкIыу, налкъутналмэсым хуэдэу зэхудохьэсыж зауэм халъхуахэм я гукъэкIыжхэмрэ я адэ-анэхэм къыжыраIэжахэмрэ.

Зеикъуэдэс КЪАРДЭН Сэлихьрэ Хьэгъундыкъуей щыщ Булжат Гунэрэ я унагъуэм къихъухьа Илас цIыкIу мазищым ит къудейт Хэку зауэшхуэр щыщIидзам. Абы и адэр зауэм яшатэкъым, баш зыщIигъакъуэурэ зекIуэти. Ауэ ари Iуэхуншэу зэгуэрэми щытакъым, тракторым ирагъахъуэ гъэсыну щыт фэтыджэныр шыгукIэ, выгукIэ къахуришалIэт. Илас и адэмрэ и анэмрэ  къыжраIэжахэр ещIэж езы дыдэм и нэкIэ илъэгъуам хуэдэу.

Къуажэ фызхэр, сабий цIынэ зиIэхэри яхэту, ягъэлэжьэну выгукIэ губгъуэм дашт. Выгум итт сабийхэр зыхэпха гущэхэри. Псоми я гъусэу губгъуэм дашт жьы дыдэ хъуа ПIапIшу Мацэ. Абы и къалэныр зыкIи нэхъ мащIэтэкъым икIи нэхъ мыхьэнэншэтэкъым, губгъуэм щылажьэхэм яйхэм нэхърэ. Ар ябгъэдэст зы щIыпIэм деж щызэхагъэува гущэхэм, якIэлъыплът сабийхэм. Абы къыбгъэдэлът хъыдан зэмыфэгъухэр зыфIэщIа башхэр. Дэтхэнэ бзылъхугъэми езым и плъыфэ иIэжт.

Сабийм гъын зэрыщIидзэу фызым ар зи бын анэм и хъыдан плъыфэр зыфIэлъ башыр иIэтти сабийр зейм еджэт. Анэр къыхэкIт, и сабийр игъашхэти, зыхуэныкъуэ хуигъазэти хыхьэжт. Нэхъ такъыр хъуа сабий зекIуахэр, къызэрымыпщыфыну мащэшхуэм ирагъэтIысхьэти, ахэр зэдэджэгуу, зэзауэмэ зэкIужу, я зэш зэрытегъэууэ ист, зэманыр къэсу кърашыжыху. Абыхэми якIэлъыплът гущэхэм ябгъэдэсыр.

Абы къинэмыщIауэ Зеикъуэ щыщ фызхэр Удобнэ станицэм кIуэурэ хьэкъущыкъухэр нартыхукIэ къахъуэжти къэкIуэжт. «Удобнэ джабэжьыр» жэуэ уэрэди яусауэ жаIэжу щытащ…

Къахъуэжа нартыхур Iэлъэныкъуэ щхьэл цIыкIукIэ яхьэжурэ, абы къыхэкIа хьэжыгъэм къыхащIыкIт мэжаджэ, хьэтыкъ, нартыху пIастэ… Абы къытрах хьэнтхъупсыр шэкIэ зэIыхамэ, шхыныгъуэ хэплъыхьауэ къалъытэт.

Илас и анэм къыжриIэжа хъыбархэм ящыщ зым къызэрыхэщыжымкIэ, зэ фызхэр выгукIэ Удобнэ кIуат. Махуэр уэлбанэти, къыщыкIуэжым Фроловскэ и Iэгъуэблагъэм иIэ лъэмыжым (а лъэмыж цIыкIур нобэр къыздэсым телъу жеIэ Илас) псыр къыщIэуауэ къыщIэкIащ. ВыгукIэ укъытехьэныр  шынагъуэт. Къахъуэжа нартыху тIэкIур лъэмыж цIыкIумкIэ къызэпрахащ, выгур зэпкърахри, Iыхьэ-Iыхьэурэ къызэпрахащ, выхэр къыщIатIыкIри псым къыхаутIыпщхьащ. Выгур зэпкъралъхьэжщ, псым къызэпрысыкIа выхэри щIащIэжри къэкIуэжат. Нэгум къыщIэгъэхьэгъуейщ апхуэдиз Iуэхур зи ныбэ изу мышхэ, гугъуехьхэм хэмыкI бзылъхугъэхэм я къару мащIэмкIэ уэлбанэ махуэм зэрагуэщIар. Мис апхуэдэу хьэзаб ятелъу псэуащ тылым щыIа фызхэр. Ар лIыхъужьыгъэкъэ?

ИтIани Къардэн Илас Iэджи игу къокIыж и анэм къыжриIэжауэ щытауэ. Нэмыцэхэр Инжыдж ЦIыкIу псыхъуэмкIэ щыдрекIуейм нэмыцитI я деж къыщIыхьауэ щытащ. «Гущэм сыкъыхахауэ, сагъэкIылу, сагъэдыхьэшхыу нэмыцэхэм  саIыгъыу си анэр къыщIыхьэжат, гузэвэгъуэкIэ сакъыIэщIипхъуэтыжат…», — и анэм и гукъэкIыжхэр къеIуэтэж Илас.

НэгъуэщI сурэти и нэгум щIэтыжщ. Нэмыцэхэр ирахужу, Дзэ Плъыжьым и сэлэтхэм къагъэзэжа нэужь, ахэр къыщыувыIат Иласхэ я гъунэгъум. А краcноармейцхэр Иласхэ я деж къакIуэурэ, сабийхэм ядэджэгут, и анэм кърыригъэша джэджьей цIыкIухэр къаубыдурэ зэпаплъыхьт. Зауэм зигу зэщигъэуа сабийхэр гуфIэн щхьэкIэ куэд хуей? Красноармейцхэм ахъшэ жьгъей кIэпIейкIэ гуэрхэр нанухэм къыхуашийуэрэ ягъэгуфIэт.

Зауэр щиухар Илас тэрэзу ицIыхужкъым, ар иджыри цIыкIу дыдэт. Ауэ къегубзыгъыж зауэнэужь илъэсхэр ерыскъыхэкIкIэ Iэслъэсу, гъаблэу зэрыщытар. ЗэрыжиIэжымкIэ, губгъуэм дэкIыурэ аму, амдэгурэ, мэракIуэ къапщIурэ яшхт, абыкIэ я мэжалIэр ирагъэкIт. Зеикъуэ дэкIыурэ зэ къапщIт, ар заготовителым иратти, къыщIэкIа ахъшэ мащIэмкIэ яшхын, щатIэгъэн гуэрхэр зэрагъэпэщт, зэреджэну тхылъхэр, зэрытхэну тетрадхэмрэ къалэмхэмрэ къащэхут. 1955 гъэм Къардэн Илас Зеикъуэ еджапIэм и классиблыр къиухащ. АдэкIэ Ботэщей ехыурэ еджэн хуейт.

Апхуэдэ лъэкIыныгъэ иIэтэкъыми, губгъуэм ихьэри, Iэхъуэу, мэлыхъуэу лэжьащ. ИужькIэ Зеикъуэ еджапIэм и унафэщI КIытIэ Алий къыжриIащ еджапIэр классий зэращIыжар.

Илас шууэ губгъуэм къехыжурэ классийр къиухыжащ. ИужькIэ трактористу Эркин-Щыхьэр щеджащ.

Сытми гугъуехь мащIэкъым зэпичар зауэм халъхуауэ щытам. Ари ди къэралым и тхыдэм зыщыдгъэгъупщэ мыхъун и зы пычыгъуэщ.

ДЭБАГЪУЭ Хьэтызэ