ТхакIуэшхуэр Кисловодск зэрыщыIар

Ди щIыдэлъху тхакIуэ нэхъ щэджащэхэм ящыщ Чехов Антон и цIэр Нартсанэ (Кисловодск) игъащIэкIи епхауэ къэнащ. Тхыдэ тхыгъэхэм къазэрыхэщыжымкIэ, Антон Павлович япэу Кавказым къыщыхутащ 1888 гъэм.

Бадзэуэгъуэ (июль) мазэм Чехов кхъухькIэ Феодосие къикIри Кавказым и хыфIыцIэ Iуфэ лъэныкъуэмкIэ къиунэтIащ. «СыщыIащ Новый Афон, Согъум, Батум, Тифлис, Баку. Бухарарэ Персымрэ сыкIуэн си мурадати, къызэхъулIакъым, къызэпызгъэзэжын къысхудэхуащ…» — къыхощыж и ныбжьэгъухэм яхуигъэкIуа тхыгъэхэм ящыщ зым. Зауэ-Куржы гъуэгумкIэ къэкIуэжащ. И гур ихьэхуауэ щытащ Кавказ щIыуэпсым и дахагъым. Антон Павлович фIыщэу илъагъут Лермонтоврэ абы и творчествэмрэ, тегъэчынауэ ящыгъуазэт и къалэмым къыщIэкIа тхыгъэхэм. ГъуэгурыкIуэм и нэгу щIэкI щIыуэпс теплъэхэм игу къагъэкIыжт Лермонтов и усыгъэ образхэр. И нэ къыщIимыдзэу къанэтэкъым бгы абрагъуэм и бгъафэм нэху къыщекI пшэ цIыкIухэр («тучки, ночующие на груди утеса-великана»), «пщы гуащэ Тамарэ», Демоныр. И псэр кIэрыпщIащ Iуащхьэмахуэ («пхуэмыIуэтэщIын дахагъэ» жиIэт езым). Чеховым апхуэдэу и хабзэтэкъым метафорэ зэгъэпщэныгъэхэр къигъэсэбэпу, ауэ Кавказым и дунейм ар абы хуэмыхъуу иригъэзащ. «Блэм зеIуантIэ-зешантIэ, мэфий, зечэтхъэж…» етх абы Тэрч теухуауэ. «Уигъэгужьейуэ, акъылыр пщхьэщигъэкIыу щIыуэпсыр дахэщ… Псори сэркIэ щIэщыгъуэщ, таурыхъ теплъэ зиIэщ, усэкIэ утепсэлъыхьыным ухуэзыгъэушщ… ИкIи псом нэхърэ нэхъыщхьэр, бгыхэр, бгыхэр, бгыхэр, гъуни нэзи зимыIэ бгыхэр»… Чехов и гурылъхэр тхакIуэ Григорович Д. мыпхуэдэу къыхуетIэщI: «Сэ Кавказым сыщыпсэуамэ, таурыхъ стхынт. КъызэрымыкIуэу щIыналъэ дахэщ!» Мис иджыри зы тхыгъэ, «Осколки» жур налым и редактор Лейкин Н. хуигъэкIуауэ: «Кавказыр уэ плъэгъуащ. Си гугъэщ, ЗауэКуржы гъуэгури плъэгъуауэ. Фэ мы гъуэгум иджыри фримыкIуамэ, фи щхьэгъусэхэмрэ сабийхэмрэ къэвгъани, «Осколки» журналыр лъэныкъуэкIэ зэвгъэтIылъэкIи, фыкъежьэ. Си гъащIэ псом мыпхуэдэ срихьэлIакъым. Мыр усыгъэ зэфэзэщщ, гъуэгукъым, атIэ Тамарэ дихьэха Демоным итха фантастикэ рассказ гъуэзэджэщ». Чехов увыIэгъуэ имыIэу иригъэфIакIуэт и литературэбзэр, абы къыхэкIыу ар гукIи псэкIи фIэфIу кIуэт фIыщэу илъэгъуа усакIуэр здэщыIа щIыпIэхэм. ИужькIэ абы усакIуэ Плещеев А. мыпхуэдэ чэнджэщхэр ирихьэлIэт: «ЩIыуэпсым удихьэхыу укъэуIэбжьыну ухуеймэ, Кавказым кIуэ. Зауэ-Куржы гъуэгур къызэнэкIи, къыщыхутэ Тифлис, адэкIэ – Боржом, Боржом иужьым Батум». Чехов и мурадащ къытригъазэу 1889 гъэм Кавказым къэкIуэну. 1886 гъэ лъандэрэ Кисловодск курортым щылажьэт Антон Павлович Московскэ университетым и медицинэ къудамэм къыдеджа дохутыр Оболонский Н. Абы къыхуигъэкIуа тхыгъэхэм ящыщ зым Чехов мыпхуэдэ упщIэхэр щегъэув: « Дауэ упсэурэ? ЩыIэж «Форэ тхъурэ IукIэ зыз щхьэгъэфIахэм я клуб»? Кисловодск щыкуэд бзылъхугъэ дахэхэр? Псори къысхуэтх. Джэдыл къызы лъымысар джэд лэпс йофэ. Кавказым сыщымыкIуэфкIи абы къикI тхыгъэхэмкIэ зызгъэгъэнщI…. Сэ Кисловодск сынэкIуэнущ, ауэ шыщхьэIум мынэхъ пасэу…» Ауэ Чеховым и гугъахэр 1889 гъэм къехъулIакъым. Лермонтов и кавказ лъагъуэхэм ирикIуэну Чехов Антон зыщIэхъупсар и насып къыщихьар 1896 гъэм и гъэмахуэращ. ШыщхьэIум и 24-м усакIуэр Кисловодск къыщепсыхащ. Ар къыщыувыIащ Зипаловым и быным я хьэщIэщым. Нарт санэ къыщIэжыпIэм и пащхьэ дыдэм ит хьэщIэ екIуэлIапIэр нэхъыфIхэм хабжэт. Курортым деж тхакIуэр цIыху куэдым япыщIауэ щытащ. Гимназием къыдеджа Валькенштейн Лев уэчыл цIэрыIуэт икIи Кисловодск дачэ щиIэт. Чеховым къигъэна тхыгъэхэм къазэрыхэщыжымкIэ, ар IущIэурэ куэдрэ дэуэршэрт Московскэ университетым и профессор, экономист икIи публицист Чупров А. Владикавказ гъущI гъуэгум и дзей зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ барон Штайнгель щIыгъуу Антон Павлович щыщэкIуащ Кис ловодск и Iэгъуэблагъэм. Бырмамыт нэху къыщекIащ. Ныбжьырей гуимыкIыж хуэхъуащ Iуащхьэмахуэ уардэр, бгытхым и уэсылъэ къурш сатырхэр, узыгъэдыкъ акъужь щIыIэ уаер… А курорт пIалъэм Кисловодск къыщызэIуахауэ щытащ Курорт залыр (Курзалыр) – архитектурэ къызэрымыкIуэ зиIэ унэр. Абы и зэхуэсыпIэ пэшым щIэсащ Чехови. А псэуалъэр и дахагъымрэ унэлъащIэ хьэпшыпхэмкIэ зэрыузэдамрэкIэ Урысейм и театр нэхъыфIхэм я кIэ къакIуэтэкъым. Апщыгъуэм тхакIуэм иIыгъа блокнотым къыщыдогъуэт «Дама с мопсом» псалъэхэр. Кисловодск къикIыжу илъэсищ текIа нэужь, Чехов Антон и къалэмым къыщIэкIащ и тхыгъэ нэхъыфIхэм ящыщ «Дама с собачкой» рассказыр. Ар зытеухуар къыхуигъэушат Кисловодск щилъэгъуам. Абы къинэмыщIауэ, Чехов и «Медведь» водевилыр Минеральные Воды и деж щагъэувауэ щытащ. Ди зэманым дыкъэкIуэжынщи, илъэс 30 хуэдизкIэ узэIэбэкIыжмэ, а водевиль дыдэр Абдокъуэ Маталио и лъэIукIэ адыгэ театрым хузэздзэкIри («Псэлъыхъу») зы зэман гуэркIэ и репертуарым хэтащ. Къуажэхэми къыщагъэлъэгъуат… АбыкIи сэри Чеховым и творчествэм епха сыхъуащ. Нобэ фэеплъ пхъэбгъу кIэрылъщ Зипаловым и хьэщIэщу щыта унэм. Ар кIэралъхьащ 1973 гъэм. Чехов Антон Павлович. А литературэцIэ къызэрымыкIуэр хэтха хъуащ курорт къалэ Кисловодск и тхыдэм. Дэри ар иджыри зэ дигу къыдогъэкIыж тхакIуэшхуэр къызэралъхурэ илъэси 165-рэ щрикъу махуэм – щIышылэм (январым) и 29-м.
ДЭБАГЪУЭ Хьэтызэ