ЩIэныгъэлI щэджащэ, тхакIуэ зэчиифIэ

Урысей Федерацэм щыпсэу лъэпкъхэм я литературэр къэзыхута, зыджа, адыгэ лъэпкъым къыхэкIа тхакIуэ зэчиифIэ Хъупсырокъуэ Хъызыр Хьэжбэчыр и къуэр Къэрэшей-Черкесым, Ищхъэрэ Кавказым къыщымынэу, зэрыкъэралу щыцIэрыIуэщ. Хъызырщ адыгэ филологием и лъэныкъуэгъазэщIэр — адыгэ литературэхэр зэгъусэу, зыуэ къэхутэным япэу и ужь ихьар. Абы и лэжьыгъэхэм лъабжьэ хуэхъуащ адыгейхэм, къэбэрдейхэм, шэрджэсхэм зы псэкупсэ щIэин зэраIэр, зэлъэпкъэгъуу зэрыщытыр къигъэлъэгъуащ.

Псалъэм папщIэ, «Некоторые вопросы развития адыгских литератур» (Черкесск, 1964 гъэ), «Пути развития адыгских литератур» (Черкесск, 1968 гъэ) монографиехэм а лъэныкъуэгъазэм и лъабжьэр ягъэтIылъащ. Хъызыр нэгъуэщI и лэжьыгъэхэм ящыщу къытеувыIэпхъэщ КIыщокъуэ Алим и творческэ гъащIэм триухуа «Восхождение» монографиемрэ «Жизнь и литература» (2002 гъэ) фIэщыгъэцIэ зиIэ, Москва къыщыдэкIа, щIэныгъэ тхыгъэхэр здыщызэхуэхьэса тхылъымрэ. Литературэм и теорием ехьэлIауэ мыхьэнэшхуэ зиIэ тхылъщ «О национальном своеобразии адыгских литератур» фIэщыгъэцIэр зиIэр, щIэныгъэлI куэдым къызыпакIухь темэ хьэлъэхэмкIэ зи гупсысэ гъэщIэгъуэныр, еплъыкIэхэр Хъызыр къыздигъэлъэгъуар.

Критикхэм уасэшхуэ хуащIащ Хъупсырокъуэ Хъызыр нэгъуэщI и къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэми: «Истоки черкесской литературы» (1973), «Сефер-Бей Зан» (1995), «Жизнь и литература» (2002), «Пушкин и Черкесия» (2010), нэгъуэщIхэри. ЩIэныгъэлIым и иужьрей монографиер быдэу епхащ Хъызыр и педагогикэ лэжьыгъэм. Урыс, хамэ къэрал литературэхэмкIэ кафедрэм и профессор Хъупсырокъуэм илъэс пщIы бжыгъэкIэ Къэрэшей-Черкес къэрал университетым XIX лIыщIыгъуэм и урыс литературэмрэ теориемрэ щригъэджу лэжьащ. ЕгъэджакIуэм и лекцэхэр сыт щыгъуи гъэнщIат езым и къэхутэныгъэхэмкIэ, Кавказ хэгъуэгум Пушкин Александр, Лермонтов Михаил, Толстой Лев, Бестужев-Марлинский Александр сымэ зэрыщыIам, XIX лIыщIыгъуэм къриубыдэу адыгэ, урыс тхакIуэ-узэщIакIуэхэм яку дэлъа зэпыщIэныгъэм. Мы темэр купщIафIэ хъуащ Хъупсырокъуэм и щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэми. Абы щыхьэт тохъуэ тхылъ мини 5 хъууэ Москва къалэм къыщыдэкIа «Пушкин и Черкесия» жыхуиIэр.

Монографием нагъыщэ ин хуагъэуващ Iэ щIагъэрылажьэхэм. Мыбдеж къыщыхьащ Пушкин Кавказым зэрыщыIа, куэдым ямыцIыхуа Iуэхугъуэхэр, щIыналъэм щыпсэу лъэпкъхэм пыщIэныгъэу яхуиIар. Зи гугъу тщIы къэхутэныгъэм мыхьэнэшхуэ иIэщ иджы къекIуэкI гъащIэ зэхэкъутам деж къытщIэтаджэ щIэблэм гъэсэныгъэ нэс ядгъэгъуэтынымкIэ. Зэи апхуэдэ щымыIауэ, и ныбжьыр илъэс 39-м иту щIэныгъэ куу зыбгъэдэлъ, Iуэху зэхэщIыкI лъагэ зиIэ Хъупсырокъуэ Хъызыр щIэныгъэхэм я доктор хъуауэ щытащ. КъыкIэлъыкIуэуи профессор фIэщыгъэцIэр къилъэщащ, илъэс зыбжанэ текIыжри, ди хэгъуэгум деж щыяпэу Хъупсырокъуэр «Урысей Федерацэм щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и Iуэхузехьэ» цIэ лъапIэр къыфIащащ. Апхуэдэ щIэныгъэ лъагапIэхэм адыгэлIыр нэсыным лъабжьэ хуэхъуащ хэлъ зэчиймрэ гуащIэдэкI лэжьыгъэм хуиIэ фIылъагъуныгъэмрэ. Хъызыр 1930 гъэм гъатхэпэм и 18-м Хьэ бэз къуажэм къыщалъхуащ, жылэми курыт еджапIэр къыщиухащ, къыкIэлъыкIуэу Черкесск къалэм дэт, педучилищэм щеджащ, итIанэ Ставрополь къэрал пединститутым и филологие факультетыр диплом плъыжькIэ къызэринэкIащ. Абы къыкIэлъыкIуащ Москва къалэм дэт СССР-м ЩIэныгъэхэмкIэ и Академием епха, Горький Максим и цIэр зезыхьэ Дунейпсо литературэмкIэ институтым деж аспирантурэмрэ докторантурэмрэ щеджэнри.

СССР-м щыпсэу лъэпкъхэм я литературэхэм я къэхутакIуэ цIэрыIуэ Ломидзе Георгий и унафэм щIэту, Хъызыр и кандидат диссертацэр зэрыпхигъэкIам къыщымынэу, Москва къалэм дэт, пщIэшхуэ зиIэ институтым и щIэныгъэрылажьэу къагъэнэжащ, апхуэдэ зэи къэмыхъуауэ. ЩIэныгъэхэмкIэ Академием и ищхьэ институтым илъэситIкIэ щылэжьа нэужь, партым и обкомым зыщалъхуа хэгъуэгум къриджэжащ, кадр зэрахуримыкъум къыхэкIкIэ, икIи педагогикэ институтым Хъупсырокъуэм и гуащIэдэкI илъэс 20-м щIигъу щихьащ. Абы щылажьэкIэрэ филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, «УФ-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и Iуэхузехьэ» цIэ лъапIэхэр къыхуагъэфэщащ. Черкесск къалэм къэIэпхъуэжа нэужь, Хъупсырокъуэ Хъызыр къыхуагъэфэщащ егъэджакIуэхэм я щIэныгъэм здыхагъахъуэ институтым бзэмрэ литературэмкIэ и кафедрэм и унафэщI IэнатIэр, итIанэ гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ институтым и унафэщI ящIащ. Дэнэ щымыIами, зыдэлажьэхэм я гумрэ я псэмрэ дыхьэу, и цIыху щIыкIэкIэ, щIэныгъэу, гъэсэныгъэу бгъэдэлъым цIыхухэр зришалIэу яхэтащ, текъузэныгъэ, хьэлэбэлыкъ хэмыту сыт хуэдэ унафэщI IэнатIэми пэрытащ.

ТхакIуэ и лъэныкъуэкIэ Хъупсырокъуэм зыкъыщызэкъуихар нэхъ кIасэущ. Арами, мыбдежми ехъулIэныгъэфIхэр зыIэригъыхьащ. Iуэтэж, повесть пщIы бжыгъэ урысыбзэкIи, адыгэбзэкIи и Iэдакъэ къыщIэкIащ. Дэтхэнэм дежи Хъызыр щызэпкърихащ адыгэм хуэгъэза, абы къыхэкIа цIыхум хэлъын хуей хьэлщэнхэр, абы папщIи тхакIуэм зыхуегъазэ илъэс куэд зытекIыжа Iуэхугъуэхэм. Апхуэдэщ «Тыкъуэ», «Завещание», «Алыдж» тхыгъэхэр, нэгъуэщIхэри. ТхакIуэм и хьэл-щэн нэхъыщхьэу хэлъын хуейр зытепсэлъыхь зэманым и щытыкIэхэр пэжагъ хэлъу къэгъэлъэгъуэныр, икъукIэ нэгъэсауэ Хъупсырокъуэм и IэдакъэщIэкIхэм щызэпкърихащ. Псалъэм и жыIэгъуэкIэ, «ГъукIэ» романым деж авторым зэрыщыта дыдэм хуэдэу къегъэлъагъуэ 1950-1960 гъэхэр, цIыху къызэрыкIуэхэм я гъащIэр, зэхиха къудейм къыщымынэу, фIыуэ зыхищIыкIыу щыта парт лэжьакIуэхэм я лэжьыгъэр. Хъызыр и Iуэтэжхэр курыт еджапIэхэм щадж. Апхуэдэщ, 1998 гъэм къыдэкIа, е 7-нэ классым и хрестоматием «ГъукIэ Ахьмэд», «Тыкъуэ» рассказхэр зэрихуар. Абы къегъэлъагъуэ тхакIуэм и IэдакъэщIэкIхэм щIэблэр зэрыхуэныкъуэр.

Абы къыдэкIуэу жыIэпхъэщ Хъупсырокъуэ Хъызыр и творчествэр литературэджхэм къызэрамыхутар, зэрызэпкърамыхар. Абы и щхьэусыгъуэр республикэми Ищхъэрэ Кавказым и хэгъуэгухэми критикэ нэс зэрыщымыIэращ. Къэлъытапхъэщ, литературэм и щIэныгъэмрэ литературэ творчествэмрэ зэдигъакIуэу елэжькIэрэ, лъэныкъуитIымкIи Хъупсырокъуэм ехъулIэныгъэ лъагэ зэрызыIэригъыхьар. Хъызыр и гуащIэдэкI гъуэгуанэм увыпIэ хэха щеубыд илъэс куэдкIэ еджапIэ нэхъыщхьэм зэрыщылэжьар. АдыгэлI щыпкъэм СССР-ми, Урысейми, хамэ къэралхэми щекIуэкIа конференцхэм щIэныгъэ доклад гъэщIэгъуэнхэр къыщищIу, щIэныгъэлIхэм я тхыгъэхэр щIиджыкIыу, диссертацэхэр пхызыгъэкIхэм защIигъакъуэу щытащ, и еплъыкIэхэмрэ рецензэхэмрэ куэду и Iэдакъэ къыщIэкIащ. Иужьрей илъэсхэм и пщэрылъхэм къыхэхъуат тхылъ къыдэгъэкIын лэжьыгъэри. Абы и унафэм щIэту лъэпкъым и тхыдэр, щэнхабзэр, этнографиер къыздэгъэлъэгъуа «Черкесия» журналыр, «Кавказские новости» газетыр къыдигъэкIащ. Мы къыдэкIыгъуэхэр яIэрыхьэрт хэкужьым ис адыгэхэми, хамэ къэрал щыпсэу ди лъэпкъэгъухэми.

Хъупсырокъуэ Хъызыр щIэныгъэлI щэджащэ, тхакIуэ къызэрымыкIуэ къудейкъым, атIэ икIи узэщIакIуэу ялъытэ. И цIыху щIыкIэм укъытеувыIэмэ, илъэс куэдкIэ сызыдэлэжьа Хъупсырокъуэ Хъызыр зыхуейр зыщIэж, Тхьэм акъылышхуэрэ зэчийрэ къызыхилъхьат. ЩIэныгъэ зыбгъэдэмылъхэр, зытепсэлъыхьым хэзымыщIыкIхэр зэуэ къицIыхурт, цIыху Iущхэр, гупсысэ гъэщIэгъуэн зыбгъэдэлъхэр зришалIэрт. Ныбжь, IэщIагъэ зэхуэмыдэ зиIэхэм ядэпсэлъэнкIэ абы хуэдэ щыIэтэкъым, цIыху гъэсат. Ныбжьэгъур и куэдт. Ахэр зыдэпIыгъыныр куэдым къайхъулIэкъым, абыкIи зэчий пхэлъын хуейщ. Хъызыр а хьэлыр къебэкIт. Пэжщ, ныбжьэгъугъэм хуэмыфащэхэм ар ядиIыгъынутэкъым. Хъупсырокъуэ Хъызыр цIыху гъэщIэгъуэнт. Абы къыхэкIкIэ, иригъаджэ студентхэми, лэжьэгъухэми, вахтёрхэми къыщыщIэдзауэ унафэщIхэм нэгъунэ щIэныгъэлIым дэуэршэрыну яфIэфIт. ФIы дыдэу илъагъут къызыщалъхуа Хьэбэз къуажэри, абы дэсхэри.

Хъызыр хузэфIэкIащ и бынитIым — Назиррэ Заремэрэ, и къуэрылъхухэу Муратрэ Умаррэ, къызыщалъхуа жылэм къыщымынэу, Къэрэшей-Черкесми, Кавказми, Урысейми хуэхэкупсэу къигъэтэджын, къызытехъукIахэм я псэкупсэ беягъыр яхипщэн. Абыи къыщымынэу, цIыху насыпыфIэм иIэн хуейуэ къалъытэм хуэгъэзауэ, Хъызыр къыщIэхъуащ къэрал IуэхущIакIуэшхуэ хъуа и щIалэ Назир, филологие щIэныгъэхэм я кандидатыцIэ къэзылъэща ипхъу Заремэ. Абы хисащ пхъэщхьэмыщхьэ жыг хадэшхуэ, унэ телъыджэ ищIащ. Ар здыщиухуари мылъку зыбгъэдэлъхэм зыщаухуэ Канархэм е Швейцарием дежкъым, атIэ и псэм хуихь Хьэбэз къуажэращ, махуэшхуэ къэс Хъупсырокъуэ Хъызыр къыщIэхъуахэр, и Iыхьлыхэр здызэхуэс щIыпIэращ. Илъэс куэдкIэ унагъуэ жьэгур зыухуар Хъызыр и щхьэгъусэ Екатеринэщ, зи гуащIэдэкI лэжьыгъэшхуэ Къэрэшей-Черкес къэрал университетым хэзылъхьа, абдежым урысыбзэр щезыгъэджаращ.

Профессорым и гуащIэдэкI лэжьыгъэ иныр къэралым къыхилъытэкIэрэ щIыхь, нагъыщэ лъагэхэр, тыгъэхэр, орденхэр къыхуагъэфэщащ. Апхуэдэщ, «За заслуги перед Отечеством» орден лъапIэр. Нобэ Хъупсырокъуэ Хъызыр къытхэмытыжми, абы и фэеплъ гуапэр и быным, Хъупсырокъуэхэ я лъэпкъым я мызакъуэу, Ищхъэрэ Кавказым и щIэныгъэм, литературэм, педагогикэм, журналистикэм, публицистикэм къыхинащ.

БАКIУУ Хъанджэрий, филологие щIэныгъэхэм я доктор, КъЧР-мрэ КъБР-мрэ щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ