Культурэмрэ бзэмрэ лъэпкъ тарихъым иухъумэнкIэ анахь мэхьанэ зиIэ лъэныкъох. Джырэ уахътэу тызыхэтым ар къегъэнафэ. Тхыбзэ зиIэ лъэпкъыр дунаим шэпхъэ гъэнэфагъэкIэ хэуцо. Я XIX — XX-рэ лIэшIэгъухэм адыгэ хьарыфылъэм изэхэгъэуцон шIэныгъэ зиIэ гъэсагъэхэр ыуж итыгъэх. Бэрсэй У., Анцокъо Х., ХыдзэлI И а лъэныкъомкIэ яшIуагъэ къагъэкIуагъ.
Ахэм зэхагъэуцогъэ хьарыфылъэхэр зэрытыгъэ тарихъ зэманым елъытыгъэу лъэпкъым ыгъэфедэнэу хъугъэп. 1922-рэ илъэсым Адыгэ автоном хэкур загъэпсым, адыгабзэм хэхъоныгъэ ышIынымкIэ амалхэр щыIэ хъугъэх. Совет хабзэр загъэуцум лъэпкъыбзэхэм къэралыгъом иIэпыIэгъу аригъэгъотыгъ. 1918-рэ илъэсым араб хьарыфкIэ тхыгъэу апэрэ адыгэ гъэзетэу «Краснэ Кубан» къы дэкIыгъ. Джащ фэдэу общественнэполитическэ литературэр араб хьарыфым илъэу адыгабзэкIэ къыдэкIынэу зыригъэжьагъэр 1923-рэ илъэсыр ары. Адыгабзэм къыкIэлъыкIорэ хэхъоныгъэ зишIыгъэр 1927-рэ илъэсыр ары. БзэшIэныгъэлэжьхэу Iэшъхьэмэфэ Даутрэ Николай Яковлевымрэ адыгабзэр латин хьарыфхэм аралъхьагъ. Гупчэ ыкIи шъолъыр хэбзэ къулыкъухэм анаIэ тетэу адыгэ тхыбзэм ихэгъэхъон еублэ, еджэхэрэм япчъагъэ зэрэхахъорэм, лъэпкъ литературэ зэфэшъхьафхэр къызэрэхаутыхэрэм яшIогъэшхо къэкIо. А уахътэм цIыф гъэсэгъэшхоу Цэй Ибрахьимэ къызэриIощтыгъэмкIэ, «адыгабзэр латин хьарыфым зыралъхьэм лъэпкъым икультурэ ыкIи ыбзэ зэригъэшIэным нахь фаблэ хъугъэ». Ар къэзыушыхьатырэ пчъагъэхэр щыIэх. 1932-рэ илъэсым (ААХ-р зызэхащагъэр илъэси 10 зэхъум) тхылъ зэфэшъхьафэу 281-рэ япчъагъэкIэ мин 700-м нэсэу къыхаутыгъагъ. Адыгабзэр араб хьарыфхэм 1918 — 1926-рэ илъэсхэм арылъ зэхъум тхылъ 25-рэ ныIэп къыдэкIыгъагъэр. АР-м и Лъэпкъ музей ыкIи Лъэпкъ тхылъеджапIэм яхъарзынэщхэм илъэси 100-кIэ узэкIэIэбэжьмэ адыгабзэкIэ къыдагъэкIыгъэгъэ тхылъхэм ащыщхэр ачIэлъых. Ащ фэдэу Лъэпкъ музеим ихъарзынэщ латин хьарыфхэмкIэ хэутыгъэ тхылъ 80 чIэлъ. Адыгэ культурэм ыкIи тарихъым афэгъэхьыгъэ тхылъэу къыхаутыщтыгъэхэр Лъэпкъ музеим ипа щэу Наурзэ Ибрахьимэ музеир къызызэIуахыгъэ 1925-рэ илъэсым щыублагъэу АдыгпромторгымкIэ къызIэкIигъахьэщтыгъэх. Хэкум икъэралыгъо Iэшъхьэтетхэу С. Сихъумрэ А. Хьэтанэмрэ Хэку лъэпкъ тхылътедзапIэм Ростов къыщыхиутыщтыгъэ тхылъхэм ащыщхэр музеим ратыщтыгъэх. 1930-рэ илъэсым щыублагъэу Краснодар дэтыгъэ лъэпкъ тхылътедзапIэм Iоф ышIэнэу ыублагъ. Тхылъ къыдигъэкIы къэс экземпляри 2 — 3 музеим къыритыщтыгъ. Унэе хъарзынэщхэм къахэхыгъэ тхылъхэри музеим шIухьафтынэу къыратыщтыгъэх. 1930-рэ илъэсым щыIэгъэ репрессиехэм цIыфхэм ямызакъоу тхылъхэри къыхиубытагъэх. «Лъэпкъым ипыйхэу хэкум гъэсэныгъэмкIэ иотдел ипащэщтыгъэхэу Борэным ыкIи ПIэтIыуащэм гурыт еджапIэхэм апае адыгабзэкIэ къыхарагъэутыгъэ тхылъхэр амыщэнхэу, тхылъеджапIэхэм ыкIи гурыт еджапIэхэм къаIыхыжьыгъэу, илъэсыкIэ еджэгъум ехъулIэу ахэм ачIыпIэ ихьащт тхылъхэр лъэпкъ тхылъеджапIэм къыхиутынхэу унашъо афэтэшIы» зыфиIорэр 1937-м къыдэкIыгъ. КIэрэщэ Темботрэ Хьаткъо Ахьмэдрэ литературэмкIэ ублэпIэ еджапIэм пае 1935- рэ илъэсым къыдагъэкIыгъэ тхылъыр музеим ихъарзынэщ къыхэнагъ. ГъэшIэгъоныр Бэрон Исмахьилэ иредакциекIэ ар къыдэкIыгъагъ. Тхылъым хабзэм пэшIуекIоу зыпари дэтыгъэп: Крыловым ибаснэхэр, Хьаткъо А. иусэхэр, Совет хабзэм фэгъэхьыгъэ текстхэр. Пстэури а уахътэм къыдэкIыщтыгъэ тхылъхэм къарагъахьэщтыгъэмэ афэдагъ…
Больше на Черкес хэку
Подпишитесь, чтобы получать последние записи по электронной почте.
