Нэпсылъэ нэпкъ

Адыгэ хэкужьым и тхыдэ Iыхьэхэр гъунэншэщ. ГъащIэр гущIэгъуншэщи, зэгуэрым тенджыз ФIыцIэм и гъунэр зыуфэбгъуу щыта лъэпкъышхуэм къыщIэнэжар зы Iэбжьыб къудейщ. Адыгэм и тхыдэри, хъыбарыжьхэри езы лъэпкъым хуэдэу ипхъыхьа хъуащ, иныкъуэхэри зэман уахътыншэм хэшыпсыхьыжащ, адрейхэри хъыбар пытхъахуэурэ къэнэжащ. Ущыхуэзи мэхъу адыгэхэр здэпсэуа щIыпIэм адыгэцIэ зэрамыхьэжу, ауэ лъэпкъым а щIыпIэм триухуа хъыбар теплъэгъуэхэр къэнэжауэ, цIыхухэм яIурылъу. Апхуэдэ зы хъыбаррэ теплъэгъуэрэщ нобэ фызхэдгъэплъэнур.

Тенджыз ФIыцIэм укIуэмэ ухуозэ сурэтыщI Киселев Александр и зы сурэтым щитхыжауэ щыта, «Киселева скала» зыфIащыжауэ къекIуэкI тенджыз Iуфэм щхьэщыхьэ нэпкъым. ЩIакхъуэ зэтеупщIэр зэрызэтелъым хуэдэу, мы нэпкъым и хъыбархэри зыбжанэу зэтелъу къыщIэкIащ. Ди тхыгъэмкIэ ди щIэджыкIакIуэхэр а хъыбархэм нэIуасэ хуэтщIынщ.

ТIуапсэ и ищхъэрэ-къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ километри 4-кIэ упыIукIмэ, Къыдэщ зи фIэщыгъэцIэу тенджызым хыхьэ щIыу Iыхьэмрэ Iэгуей псым и къежьапIэмрэ я зэхуакум деж тенджызым щхьэщохьэ нэпкъ щхьэпэлъагэр. «Киселева скала»- аращ зэреджэр туристхэр зэкIуалIэ зэпыт мы щIыпIэм. Ари гъэщIэгъуэнкъым, сыту жыпIэмэ, нэпкъым и теплъэр дахэщ- мывэ къыр джафэ метрэ 43 зи лъэгагъыр блынышхуэ уардэу тенджызым хэщIыхьам хуэдэщ. И бгъуитIымкIэ уеплъмэ болъагъу нэпкъыр зэрызэхэлъ щIыкIэр, зэрызэтелъ мывэ абрагъуэхэр. АтIэ дэнэ къикIа мы нэпкъым и фIэщыгъэцIэр?

Тхыдэ дэфтэрхэм дыхоплъэжри къыдолъагъу, ХХ лIыщIыгъуэм и пэщIэдзэм мы нэпкъым пэмыжыжьэу «Петербургская академия художеств» жыхуиIэм и профессор, сурэтыщI цIэрыIуэ Киселев Александр и хапIэр зэрыщыIар. Киселевыр къэралым къыщацIыху сурэтыщIт, Репин, Васнецов, Суриков сымэ я цIыхугъэт. Тенджыз Iуфэм щыпсэукIэрэ, абы сурэт куэд триухуэт мы щIыпIэм и дахагъэм. Апхуэдэ зы сурэт къытрищIыкIащ дызытепсэлъыхь нэпкъ телъыджэми. ТIуапсэ щыпсэухэм сурэтыщIым пщIэ хуащIым и нагъыщэу, фIыуэ илъагъу нэпкъым и цIэкIэ еджэу щIадзащ.

Арами, мы щIыпIэм щыпсэу нэхъыжьыIуэхэми, тхыдэм хэзыщIыкIхэми фIыуэ яцIыхуж а нэпкъым и хъыбар пэжыр. Абыхэм къыбжаIэжынущ мы зэманым КъыдэщкIэ зэджэм, пасэрей адыгэхэр АкъуэкIэ зэджэу щыта щIыпIэм я зэхуакум деж тенджызым щхьэщыхьэ нэпкъ щхьэпэлъагэм «Нэпсылъэ нэпкъкIэ» адыгэхэр зэреджэу щытар. Ар хиубыдэт адыгэлI хахуэ АкъуэкIэ зи пашэ лъэпкъ бейм и щIыгухэм. ЛIым и лIыгъэр адыгэ хэкужьым къыщацIыхут, пщIэрэ щIыхьрэ нэхъыжьхэми, нэхъыщIэхэми я деж щиIэт. Ауэ псом нэхърэ АкъуэкIэ нэхъ цIэрыIуэ зыщIар ипхъу закъуэ Гуащэ и дахагърат. И адэм нэхърэ мынэхъ цIэрыIуэмэ, нэхъ мащIэу къацIыхутэкъым Гуащэ. Хэкужьым щыпсэу адыгэхэм къыщымынэу, нэгъуэщI лъэпкъым щыщ лIыхъу куэд къылъыхъут абы. Арами, Гуащэ и гур жыркIэ псыхьам хуэдэт, мылым хуэдэу щIыIэт, езыри хъыджэбз гъэфIат, пагэт.

Пщащэм фIыуэ илъагъут дызытепсэлъыхь нэпкъыр. Гуащэ и ныбжьэгъу хъыджэбзхэм ядэгъусэу куэдрэ тест къырыщхьэм цы иджу, толъкъун джэгурей тхъурымбапщэхэм я къэжыхьым еплъу. Зэзэмызэ и лэжьыгъэр игъэувыIэти, кIэлъыплът тенджызыр тхъу цIынэм хуэдэу хэзыбзэ кхъухь псынщIэхэм.

Ауэрэ зэманыр макIуэ, АкъуэкIэ лIыжьми и гъащIэ Iыхьэр екIури дунейм йохыж. ЩIыгушхуэр лIы унафэншэу къонэ. Гуащэ акъыл зэтегъэпсыхьакIэ а псор зэригъэзахуэми щхьэгъусэншэу, лIы чэнджэщыншэу къохьэлъэкI, зехьэгъуейщ. Арами Гуащэ зэрипэскъым къылъыхъу щIалэ гуейхэр, ахъырзэманхэр. Хуабжьу пагэт икIи инатт пщащэр.

А зэманым пщащэм и хъыбар зэхех тенджыз Iуфэ хэкум и нэхъ лIы гуейхэм я нэхъыфIу къалъытэ адыгэ щIалэ ДыщэкI. Ар щыпсэут иджырей Жьыбгъэ (Джубга) и адрыщIкэ щыса къуажэм. Жыжьэу Iуат щIалэм и хахухагъэм, лIыгъэм и хъыбарыр, адыгэ пщащэ нэс куэди хуэхъуапсэт щIалэ зэтесым, ауэ абыхэм я зыхэзи и щхьэ ирипэстэкъым ДыщэкIым. Мы дунеижьым Тхьэшхуэм къытригъэщIам ящхьэпрыплъти, зыхуэплъэри, зыхуэхъуапсэри зауэ губгъуэм и курыкупсэм джатэкIэ къыщалъэщ пщIэмрэ щIыхьымрэт.

АрщхьэкIэ, дунейм псэ зыIуту тет дэтхэнэри зэгуэрым лъагъуныгъэм хуоуш. ДыщэкIыр хьэгъуэлIыгъуэм хэту Гуащэ дахэм и нитIым щIоплъэри, къэгъазэ имыIэу Тенджыз ФIыцIэм нэхърэ нэхъ фIыцIэж а нитIым щIотIысыкI. Гуащэри къыдехьэх щIалэ зэкIуж хахуэм. ТIуми я гур зы гупсысэм хуеуэу щIедзэ, зы уэрэдым хуэусэу мэхъу.

Гупсысэх хъуащ Гуащэр. ДыщэкIми кIуэцIылъар къыкIуэцIахыу, нэгъуэщIкIэ зэрахъуэкIам хуэдэщ. Апхуэдэурэ кIуэурэ, зы зэман треубыдэри, и ныбжьэгъу щIалэ лъыхъу егъакIуэ Гуащэм и деж,ДыщэкIым къыдэкIуэнумэ еупщIыну. ЗыхуэкIуар япэрей Гуащэрауэ пцIыхужынутэкъым- лъагъуныгъэм къигъэвыжат и гу мылыр. ЗэгурыIуэ дыгъу хабзэжьым тету, пщащэм пIалъэр наIуэ ещI ДыщэкIыр къакIуэу щидыгъуну жэщыр.

— ПIалъэ сщIам техуэу, фIыуэ слъагъу нэпкъым деж кърекIуэ. МафIэ нэху здэщыIэм сэри сыкъыщигъуэтынущ, -жеIэ Гуащэм.

Арами, пагагъэм дыгъэри щыщIихъумэ щыIэщ. НэмыткIуса гу мылхэм я щIыIэр къоуэкIыжри Гуащэм, и инатагъэм гупсысэ мыхъумыщIэ къегъэщI- щIалэм лъагъуныгъэ къыхуиIэмрэ и лIыгъэмрэ иджыри зэ игъэбелджылыну. Пасэрей уэздыгъаблэр зэщIегъанэри тенджыз Iуфэм йох, уэздыгъэр псыхьэлъахуэ къудамэм кIэрещIэри, толъкъунхэм хеутIыпщхьэ.

Насыпым епэгэкIым, бгэкIэ Тхьэхэр кIэлъоджэ жи- зэрымыщIэкIэ жьыбгъэ къыкъуоури, уэздыгъэр тенджызым и курыкупсэм хехьэ. ПIалъэм техуэу нэпкъым къыщхьэщыхьа ДыщэкIым къелъагъу уэздыгъэр, къыгуроIуэ пщащэр и лIыгъэм къещэну зэримурадыр. Елъагъу уэздыгъэр жьыбгъэм жыжьэ зэрыIуихари, ауэ ар адыгэлIт пщащэм я нэхъ инатми къыпикIуэту зы гъащIэ папщIэ къикIуэтмэ?!

И адыгэш емылыджым йолъэдэкъауэри, зэплъэкIи-шэч къэхьи имыIэу, щIалэр нэпкъыжьым къопкIэ. Толъкъун къэкъубеяхэм пцIащхъуэм хуэдэу шымрэ щIалэмрэ холъатэри, зы зэманкIэ мэкIуэд. ИужькIэ къыдросеижри, уэздыгъэмкIэ яунэтI. Толъкъунхэмрэ жьыбгъэмрэ йобгъэрыкIуэ шууейр. Губгъуэ зауэжьу пэщIэтщ тенджызым. АрщхьэкIэ бийм я нэхъ бзаджэм джатэр хуигъабзэми, псыр IэбапIэншэщ. Шыр щыщIэтIысыкIкIи ДыщэкIым и къару зэхуехьэсри адэкIэ йос. Афэ джанэр зыщыгъ, IэщэкIэ узэда щIалэр хьэлъэ хъуащи ирешэх. Уэздыгъэм нос, къещтэ, лъагэу еIэт, зэ къызоплъэкIыжри и лъагъуныгъэмрэ лIыгъэмрэ я щыхьэт нэхур Iэтауэ иIыгъыу, тенджыз къэгубжьам щIотIысыкI. Гуащэр дауэ фIыуэ имылъэгъуами, и гъащIэм нэхърэ нэхъ лъапIэу къилъытэми, и щIыхьымрэ лIыгъэмрэ нэхъ лъапIэу зыри игъэувтэкъым адыгэ щIалэм.

КъыIэщIэщIыхьар къызыгурыIуэжа пщащэр нэпкъым тетурэ нэху къытещащ.Толъкъунхэм хэплъызэт, дзапэ гъыбзэр иуст, и нэпс къудамитIми мывэ джафэр ягъэгъущтэкъым. Апхуэдэурэ махуэ токI, етIуанэр макIуэ, пщащэр нэпкъым къытетIысхьэурэ цы зэрехъэ, гъыбзэ еус и нэпсыр щIегъэкI. Зэгуэрэм цы хъурейр Iэпожри нэпкъым къолъэ. Гуащэ абы йоплъри къыгуроIуэ и насыпыр а цы хъурейм хуэдэу щыхупIэм зэрепкIар. НапIэзыпIэм къыщолъэт, нэпкъым къолъэри и щауэ къуданым и ахърэт лъагъуэр зыхэхьэжа толъкъунхэм пщащэр щIахъумэ.

Зэман текIыжащ абы и ужь. ЩIалэщIитIым я лъагъуныгъэ гъыбзэм Кавказ зауэжьым и гуауэри псыдзэу щхьэщыкIыжащ. Абы псыхьэлъахуэу здихьащ тенджыз Iуфэм Iуса адыгэ къуажэхэри, абыхэм я хъыбархэри. ЛIыщIыгъуэхэм пхырыкIыу къэнар хъыбар жыжьэр цы зэрыхьэу тхыдэм пхырызыша нэпкъращ. Урысхэр абы Киселев и нэпкъкIэ йоджэ, адыгэхэм «Нэпсылъэ нэпкъ» жаIэ.

Бемырзэ Зураб.