ЛIыгъэм и щапхъэ

Сыт щыгъуэ зэманми адыгэхэм зэуапIэм щызэрахьэ Iэзагъэм, къызыкъуах хахуагъэмрэ IэкIуэлъакIуагъэмрэ теухуа хъыбар мащIэкъым тхыдэм къыхэщыжыр. Хэкум емыпцIыжыныр ди лъэпкъ хьэлу зэрыщытыр зэкъым зэрагъэунэхуар.

Хэку зауэшхуэр къыщежьами, ТекIуэныгъэр къэгъэгъунэгъуным, къикIуэт ямыщIэу, я гуащIэ халъхьащ зи къару илъыгъуэ ди лъэпкъэгъухэми. Абыхэм ящыщ куэдым яхуэфащэу къэралым и ЛIыхъужьыцIэр къыхуагъэфэщауэ нобэми я щIыхьыр доIэт, я фэеплъыр дохъумэ. Ди щхьэр яхудогъэщхъ хуитыныгъэр къытхуэзыхьа ветеранхэм.

Адыгэхэм щхьэщытхъуныгъэм зыщадзейуэ, нэмысыфIэу зэрыщытым къыхэкIыу, гуеигъэрэ хахуагъэу зэрахьар гъунэжми, зыхуэфащэ куэдым я цIэм гулъытэ нэс щимыгъуэт къохъу. Нобэр къыздэсым архивхэм къатIэщIыжа хъыбархэм ущыхуозэ зауэ губгъуэм лIыгъэшхуэ щызыгъэлъэгъуа ди цIыхухэм ятеухуауэ.

Апхуэдэщ Хьэбэз районым хыхьэ Зеикъуэ къуажэм 1916 гъэм къыщыхъуа ЧЭНДЖЭЩАУЭ Хьэсанэ (Хъызырщ къуажэдэсхэм зэрацIыхужыр) Iэюб и къуэр.

Мы лIы щыпкъэм, зауэлI хахуэм гуеигъэрэ лIыгъэрэкIэ псыхьа зауэ гъуэгуанэ къызэринэкIами, нобэкIэ и цIэр зыIэтын, «Бессмертный полк» утыкум къизыхьэн щIэблэ къыщIэнакъым. И хьэдащхьэри, и гъащIэм и нэхъыбэр здигъэкIуа Хабаровск къалэм къыщынэжащ. Арами, Хьэсанэ къыдалъхуахэм къащIэхъуэжахэм ар къызыфIэIуэхун къахэкIыжащ. Абыхэм ТекIуэныгъэ Иным хуищIа хэлъхьэныгъэмрэ абы къыпэкIуа нагъыщэ лъагэхэмрэ къызыщыгъэлъэгъуа архив тхылъхэр зэхуахьэсыжащ. А Iуэхур япэу иригъэжьауэ щытащ Зеикъуэ къуажэм щэнхабзэмкIэ и Унэм и унафэщIу лэжьа Чэнджэщауэ Фатимэ (здэкIуам Тхьэм щигъэтынш)…

Чэнджэщауэм и сабиигъуэр хьэлъащ. И шыпхъу Уцэрэ езырэ къанэри, я анэр щIэх дунейм ехыжащ. Куэд мыщIэу я адэри абы кIэлъыкIуэжащ. Ибэ дыдэу дунейм къытена сабийхэр я адэ къуэш Мурат зришэлIэжат. Куэд мыщIэу абыи и щхьэгъусэм дунейр ихъуэжри, унагъуэшхуэр гугъу ехьащ. Арами, и быным хуигъадэу, я ныбэ щимыгъащIэу, Мурат ахэр ипIащ.

Хьэсанэ къуажэ еджапIэр къиуха нэужь, щIэныгъэ зригъэгъуэтыну щIэхъуэпс пэтми, къыгурыIуэт абыкIэ дэIэпыкъуэгъушхуэ зэримыгъуэтынур, езыри зэрымыкъулейр. ЗыпIыжа я адэ къуэшым ар къызэрытехьэлъэнур къыгурыIуэри, къуажэ тхылъ еджапIэм лэжьэн щыщIидзащ.

Езыр балигъыпIэм нэмысами, и ныбжьэгъухэм къахэщу лъапэлъагэт, къудант, и Iэпкълъэпкъыр псыхьат.

Зы махуэ гуэрым тхылъхъумапIэм къыщIыхьа и къуажэдэс гуэрым: «Уи ныбжьыр нэсауэ сэбэп къомыхьу сыт мыбдеж ущIыщIэсыр?» — къыщыжриIэм, ар щхьэкIуэ щыхъури, Хьэсанэ мурад ищIащ зауэ IэщIагъэм хуеджэну. ИкIи

Владикавказ дэт зауэ училищэм щIыхьауэ щытащ. 1937 гъэм къулыкъу ищIэн щIидзащ. Ар советфин зауэм хэтащ. ИужькIэ, унэм къэкIуэжын мурад иIэу, Хэку зауэшхуэр къыщежьэм, щIалэм и къулыкъур адэкIэ пищащ. I94I гъэм Белосток къалэм дэт военнэ училищэр къиухри, лейтенант нэхъыщIэ цIэр иIэу, КъухьэпIэ фронтым щызэуащ. 1942 гъэм Москва къалэм дэт, Буденный Семен и цIэр зезыхьэ ищхьэ шуудзэ офицер еджапIэм ягъакIуэ.

Ар къызэриухыу, Калининскэ фронтым яунэтI, тIасхъэщIэх взводым и командиру. 1944-1945 гъэхэм Хьэсанэ щызэуащ Беларусь фронтым IэфIауэ батальоным и командиру. АдыгэлIым зауэр щеух Берлин деж, майор зауэлI фIэщыгъэцIэр иIэу икIи зыщалъхуа къуажэм къегъэзэж.

Апщыгъуэм Хьэсанэ и бгъэгум нагъыщэхэр щылыду къызэрыкIуэжар ныбжь зиIэ къуажэдэсхэм ноби яIуэтэж. ИлъэсипщIкIэ къулыкъу зыщIа Чэнджэщауэм и IуэхущIафэхэр нагъыщэ зэхуэмыдэхэмкIэ къыхагъэщат.

ЩIыхь пылъу къэралыр зыхъума лIы щыпкъэр гуфIэгъуэ дауэдапщэкIэ унагъуэм кърагъэблэгъэжауэ щытащ.

Хэку зауэшхуэм и зауэ губгъуэхэм щызэрихьа лIыгъэм и нагъыщэу Хьэсанэ къыхуагъэфэщащ Хэку зауэшхуэ орден езанэ, етIуанэ нагъыщэ зиIэхэр, «Вагъуэ Плъыжь», «Александр Невскэ», «Бэракъ Плъыжь» орденхэр, ЩIыхь орден етIуанэ нагъыщэ зиIэр,  медал бжыгъэншэхэр. Яхэтщ абыхэм «Сталинград зэрихъумам папщIэ», «Москва зэрихъумам папщIэ», «Варшавэ хуит къызэрищIыжам папщIэ», «Берлин къызэращтам папщIэ», «1941-1945 гъэхэм екIуэкIа Хэку зауэшхуэм Германием зэрытекIуам папщIэ», нэгъуэщIхэри.

Архив тхылъхэм ущриплъэкIэ умыгъэщIэгъуэн плъэкIкъым адыгэ сэлэтым Хэку зауэшхуэм щызэрихьа хахуагъэр. Хэку зауэшхуэ орден езанэ нагъыщэ зиIэр абы къыхуа-

гъэфэщауэ щытащ Польшэ къэралым и къалэр хуит къыщащIыжым щекIуэкIа зэхэуэ гуащIэм щызэрихьа гуеигъэм папщIэ. Апщыгъуэм Чэнджэщауэм нэмыцих иукIри, нэрыбгипщI гъэру къыздишауэ щытащ.

Фюрстенвальд щекIуэкIа зэхэуэми лIыгъэшхуэ щызэрихьащ. Архив тхылъым къыщыгъэлъэгъуащ Шпрея псыр зэпызыупщIхэм ар зэрахэтар. И щапхъэкIэ, и гуеигъэкIэ сэлэтхэр игъэгушхуэри, абыхэм псыр къызэранэкIауэ щытащ. Пулеметыр зыIыгъ ди сэлэтыр щаукIым, ар къищтэри, бийм хэуэу хуежьащ икIи нэмыцэ сэлэт куэд абдеж щыхигъэщIащ, нэрыбгитхуи гъэр ищIащ.

Апщыгъуэм Хьэсанэ «Вагъуэ Плъыжь» орденыр къыхуагъэфэщауэ щытащ…

Нэхъыжьхэм къаIуэтэж я къуажэгъу лIыхъужьым къэрал политикэ Iуэхузехьэ Калинин Михаил тыгъэ къыхуищIа Iэпщэ сыхьэтымрэ маршал, дзэбэ пашэ Рокоссовский Константин кърита, и цIэр зытет фочымрэ иIыгъыу ар къызэрыкIуэжар. Ахэр яфIэгъэщIэгъуэнт псоми.

Зауэ нэужьым Хьэсанэ Хабаровск къалэм щылэжьэну ирагъэблэгъащ. Абдеж военкоматми, гъущI гъуэгуми щылэжьащ, ухуакIуэуи щытащ. И шыпхъумрэ зыщалъхуа и къуажэмрэ сыт щыгъуи игу къэкIт, щIэх-щIэхыу къэкIуэжыну хуейт. Ауэ зауэм плIэрэ уIэгъэ зэрыщыхъуам къыхэкIыу, и узыншагъэми хэщIыныгъэ игъуэтати, илъэситху-хым деж зэ къэкIуэф къудейт. Апщыгъуэм деж и шыпхъу Уцэ зыщыпсэу пщIантIэм Iыхьлыхэр куэду къыщызэхуэст. Уцэ ипхъу Iэминат игу къегъэкIыж и анэ дэлъхур къыщыкIуэкIэ я унагъуэм къыщыхъейуэ щыта гуфIэгъуэр зыхуэдизыр. — Зы илъэс дэмыкIыу, накъыгъэм и 9-м си анэмрэ сэрэ Куэш-Хьэблэ дикIыурэ Черкесск къалэм дыкIуэти, Хьэсанэ телефонкIэ дехъуэхъут. Езыр зэкIужу, лъапэлъагэу щытт, лIы пхъашэу къыпщызыгъэхъу теплъэ иIэми, хуабжьу гу мащIэт. Ди деж къыщыкIуэкIэ, фIы дыдэу илъагъут Зеикъуэ къуажэм къыщхьэщыт нэпкъым еплъу щысыну. Хэгупсысыхьауэ, нэпкъым и нэр къытримыхыу куэдрэ щысыфынут.

Мыбдеж щымыпсэуами, къызыхэкIа лъэпкъым, абы и макъамэр зыпищI щыIэтэкъым. Сэри тIэу сыкIуауэ щытащ здэпсэу къалэм.

СфIэгъэщIэгъуэн хъуащ ар абдежи куэдым къызэрацIыхур, пщIэ къызэрыхуащIыр. Таксим ис щIалэм жесIа хэщIапIэр имыгъуэтурэ, хьэщIапIэ сызыхуэкIуэм и цIэр щыжысIэм, «дадэ Хьэсанэ жыхуэпIэр?» жери унэм зэуэ сришэлIауэ щытащ, — игу къегъэкIыж Iэминат.

Апхуэдэщи, мы лъэныкъуэмкIэ икIауэ Хабаровск къулыкъу щызыщIэхэм, еджапIэ кIуэхэм хуабжьу яхуэсакъыу, и нэIэ ятригъэту зэрыщытари куэдым ягу къагъэкIыж.

Къалэм пщIэрэ щIыхьрэ иIэу зэрыщыпсэуам и щыхьэтщ Хабаровск крайм къыщыдэкIа ЩIыхь тхылъым Чэнджэщауэм и цIэр зэрихуар. Псом нэхърэ нэхъыфIу илъагъуу щыта махуэщIыр — ТекIуэныгъэм и Махуэр, къалэм щагъэлъапIэкIэ ирагъэблагъэт, гулъытэшхуи къыхуащIт.

Хьэсанэ абдеж щхьэгъусэ къыхуэхъуауэ щытащ Таисие урыс бзылъхугъэр.

АнэдэкIуэу и нэIэм къыщIэува сабиищри абы дипIащ. 1994 гъэм Хьэсанэ дунейм ехыжащ, ар щыщIалъхьэжащ Хабаровск къалэм.

P.S. Тхыгъэм къыщыхьа хъыбархэр зэхуэхьэсыжынымкIэ фIыщIэ ябгъэдэлъщ Чэнджэщауэ лъэпкъым я нэхъыжь Уэлий, Хьэсанэ зыпIыжа и адэ къуэшым и пхъурылъху Балэ Азэмэтрэ и шыпхъу закъуэм ипхъу Гундэхъу Iэминатрэ.

БОРЭНЫКЪУЭ Мадинэ