ЛэжьэкIэфIым и щапхъэ

КъызэрыгуэкI гъащIэм, псэукIэм махуэ къэс узыпэщIэхуэ елIэлIэныгъэхэм цIыхур егупсыскъым зэманыр зэрыпыбзыкIам. Махуэ хэха щхьэхуэхэм яхьэлIауэ къэхъукъащIэ гуэрхэр уигу къыщыкIыжкIэщ къыщыбгурыIуэр гъащIэр зэрыкIэщI дыдэр. Апхуэдэ гупсысэр къысхуэушащ урысей, адыгэ еджагъэшхуэ, тхакIуэ, педагог лъэщ ХЪУПСЫРОКЪУЭ Хъызыр Хьэжбэчыр и къуэр мы гъэм илъэс 95-рэ ирикъуну зэрыщытар сигу къыщыкIыжым.

Къэрэшей-Черкес пединститутым (иджы педуниверситетым) абы и лекцэхэм сыщIэдэIуу, иужькIэ лэжьэгъу дыщызэхуэхъуам егъэджакIуэ ныбжьыщIэхэм, гуащIэдэкI лэжьыгъэр щIэзыдзагъащIэхэм и чэнджэщ нэсхэмкIэ ядэгуашэу щыщыта лъандэрэ зэман куэд темыкIауэ къысщохъу. Егъэлеиныгъэ хэмылъу жысIэфынущ, Хъызыр еджагъэшхуэ-литературэдж, педагог нэхъуса къыхэкIыныр илъэс 20-м щIигъукIэ здэлэжьа ищхьэ еджапIэм къызэрыщыщIидзар.

СызэрыгугъэмкIэ, Къэрэшей-Черкес пединститутым, псом хуэмыдэу филологие и лъэныкъуэкIэ, «и дыщэ лIыщIыгъуэу» къэплъытэ хъунущ зэманым декIу Къэрэшей-Черкес къэрал университетыр классическэ ищхьэ еджапIэу зэфIэувэным и къежьапIэм щытахэу, егъэджакIуэхэу, еджагъэшхуэхэу Хъупсырокъуэ Хъ., Акбаев Ш., Байрамуковэ З., Бэчхэ Х., Баталов К., Дзасэжь Хь., Кълыш Р., Пщыбий И., Сэкий М., Саруевэ М., ТIыгу В., Хабичев М., Хубиев М. сымэ щылэжьа лъэхъэнэр. Хъупсырокъуэм и лекцэхэр гъэщIэгъуэну иригъэкIуэкIт, тхакIуэхэмрэ усакIуэхэмрэ я гъащIэм щыщу студентхэр зыщымыгъуазэ IуэхугъуэхэмкIэ гъэнщIат. Пушкин А., Лермонтов М., Толстой Л., Бестужев-Марлинский сымэ Кавказым, ХIХ лIыщIыгъуэхэм хэпсэухьа, урысыбзэкIэ тхэфу щыта черкес лъэпкъым къахэкIа тхакIуэузэщIакIуэхэм япыщIауэ зэрыщытар и щхьэкIэ къыщIигъэщын папщIэ, илъэс къэс здэкIуэ библиотекэ купсэхэм я архивхэм ахэр къыщигъуэтт.

 Хъупсырокъуэ Хъызыр и гъащIэ, творческэ гъуэгум укIэлъыплъмэ, гу лъыптэнущ къыхиха щIэныгъэ лэжьапIэм ар хуэзыгъэпэжа хабзэ гуэрхэм. Ставрополь пединститутыр ехъулIэныгъэ иIэу къиуха нэужь, ар яунэтIащ комсомол-парт лэжьапIэм. Бгъэдэлъ щIэныгъэ куум и фIыгъэкIэ, абдеж IэщIагъэ лъагапIэм дэкIуеину, парт лэжьакIуэ лъэщ къыхэкIыну щытами, абдеж илъэситIкIэ щылажьэри, зыхуэныкъуэну и гуащIэдэкI лэжьыгъэ щызригъэгъуэтым, СССР-м щIэныгъэхэмкIэ и Академием Горькийм и цIэр зезыхьэ, дунейпсо литературэмкIэ институтым и аспирантурэм щIыхьащ. Совет Союзым щыпсэу лъэпкъхэм я литературэхэм я къэхутакIуэ цIэрыIуэ Ломидзе Г. и нэIэм щIэту и кандидат лэжьыгъэр пхигъэкIащ.

Мыбдежми къыщыхагъэщащ адыгэ щIалэм и ехъулIэныгъэхэр икIи ныбжьыщIэ еджагъэшхуэм и щIэныгъэ лъэкIыныгъэхэм гу лъатэри, пщIэ зиIэ институтым къыщагъэнэжауэ щытащ. Абдеж илъэситIкIэ щылэжьауэ, Хъупсырокъуэм и лъахэм къигъэзэжащ, Къэрэшей-Черкес пединститутым лэжьакIуэ зэрахуримыкъум къыхэкIыу. Абдеж Iуэху зэрыщищIа илъэсхэм ар хъуащ филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, УФ-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и Iуэхузехьэ. Ищхъэрэ Кавказым щыпсэу лъэпкъхэм я художественнэ литературэр къэщIэрэщIэжа икIи тхыгъэ тэрэз къагъэщIа нэужь щытыкIэ гъэщIэгъуэн къыкъуэкIащ: абы къыдэкIуэу адыгэ литературэм бзитIкIэ — къэбэрдей-черкесыбзэрэ адыгеибзэрэкIэ — зиужьын щIидзащ. Абы къишащ адыгей, къэбэрдей-черкес литературэхэр щхьэхуэу къэхутэныр. Адыгэхэм (черкесхэм) зы IуэрыIуатэ, зы хабзэ, зы щэнхабзэ-тхыдэ лъабжьэ зэраIэм къыхэкIыу, Хъупсырокъуэ Хъызыр япэу къыхилъхьащ адыгэ литературэр фIыуэ, зэгъэуIуауэ яджыну икIи абы пащащ хэгъуэгум и къыкIэлъыкIуэ литературэджхэм я лэжьыгъэхэр…

Профессорым и щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэмрэ публицистическэ произведенэхэмрэ къагъэсэбэп УФ-м щыпсэу лъэпкъхэм я литературэхэмкIэ тхылъ пособиехэр щагъэхьэзыркIэ, ахэр яфIэгъэщIэгъуэну щIаджыкI щIалэгъуалэмрэ щIэджыкIакIуэхэмрэ, щыцIэрыIуэщ Къэрэшей-Черкесым, Къэбэрдей-Балъкъэрым, Адыгэ Республикэм.

Хъупсырокъуэр Черкесск къыщыIэпхъуэжам егъэджакIуэхэм я щIэныгъэм хэгъэхъуэнымкIэ институтым литературэхэмрэ бзэхэмрэкIэ и кафедрэр и нэIэм щIэтащ, иужькIэ гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ институтым и унафэщIу лэжьащ, иужьрейм хуэфащэ дыдэу щIэныгъэлIым и цIэр зэрехьэ. Хъупсырокъуэ Хъызыр Хьэжбэчыр и къуэр — УФ-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и Iуэхузехьэщ. Урысей Федерацэм и Президентым и унафэкIэ, абы къыхуагъэфэщащ орден зэхуэмыдэхэр. Абыхэм ящыщщ «За заслуги перед Отечеством», «Дружбы» орденхэр. ЩIэныгъэлI щэджащэм иужьрей илъэсхэм гулъытэшхуэ хуищIащ жылагъуэ лэжьыгъэми. Адыгэ этносыр зэрыгъэубыдын, бзэр, хабзэр, щIэныгъэр хъумэн икIи зайгъэужьын мурадкIэ, «Черкесия» журналымрэ «Кавказские новости» газетымрэ къыдигъэкIыу хуежьащ. КъинэмыщIауэ, ныбжь дахэм иувауэ, тхакIуэпрозаик хъарзынэу зыкъигъэлъэгъуащ.

Мы лъэныкъуэмкIи ехъулIэныгъэ зыIэригъыхьащ. И Iэдакъэ къыщIэкIащ рассказхэр, «Къурш жэщхэр» повестыр, «ГъукIэ» романыр, нэгъуэщIхэри. Иужьрейр дунейм къытехьащ адыгэбзэкIи, урысыбзэкIи. МыбыхэмкIэ тхакIуэм къигъэлъэгъуащ адыгэхэм я лъэпкъ хьэлыр. Абы куэдрэ зыхуигъазэт зэман жыжьэм къыщыхъуа къэхъукъащIэхэм («Туко», «Завещание», «Алидж», нэгъуэщIхэри). Апхуэдэщи, Хъупсырокъуэм и произведенэ щхьэхуэхэр еджапIэхэм щадж. Абы къегъэлъагъуэ тхакIуэм и IэдакъэщIэкIхэр фIыуэ зэралъагъур.

Сыт хуэдэ ныбжьым итми, IэщIагъэ иIэми, дэтхэнэми псэлъэгъу яхуэхъут, цIыху зэпIэзэрытт, и щхьэм пщIэ хуищIыжт. ЩIэныгъэлIыр нобэ къытхэмытыжми, и лэжьэкIэфIым и щапхъэр къыддогъуэгурыкIуэ.

 ИУАН Зэуал, филологие щIэныгъэхэм я кандидат, профессор, КъЧР-м егъэджэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Хъупсырокъуэ Хъызыр и цIэр, «Знак почета» орденыр зезыхьэ, КъЧР-м гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ институтым къэбэрдей-черкесыбзэмрэ абазэбзэмрэкIэ и къудамэм и щIэныгъэрылажьэ.