Лъэужь дахэкIэ къыхэнащ

ТекIуэныгъэшхуэм и Илъэс 80-м хуэкIуэу газетым тхыгъэ гъэщIэгъуэн куэд къытохуэ. Сэ IэщIагъэкIэ сыегъэджакIуэщи, ахэр хуабжьу къысщхьопэ. Сэри фыщызгъэгъуэзэну сыхуейщ си адэ-анэм ТекIуэныгъэшхуэм я гуащIэ зэрыхалъхьам. Сэ лъэпкъкIэ Къэбэрдейм сащыщщ, 1970 гъэ лъандэрэ Черкесск къалэр псэупIэ схуэхъуащ усакIуэ Дыгъужь Къурмэн щхьэгъусэ сыхуэхъури.

Къэбэрдей-Балъкъэрым хыхьэ Старэ-Шэрэдж къуажэдэс нэхъыжьхэми куэдрэ жаIэж унафэщI Iумахуэу яIа Тхьэзэплъ Мысэд и цIэр. А зэманым къуажэм щызэхэта колхозым Ворошиловым и цIэр зэрихьэу щытащ. Абы и тхьэмадэт Тхьэзэплъ Мысэд Къамбот и къуэр. Абы псом ящхьэу къилъытэр къэралым игъэува планхэр и пIалъэм гъэзэщIэнрат, Дзэ Плъыжьым дэIэпыкъуныгъэ нэхъыбэ етынрат, колхоз мылъку зэхэлъыр хъумэнрат.

Хэку зауэшхуэр щекIуэкIа илъэсхэми Мысэд и IэнатIэр къызэринэкIакъым. Нэмыцэхэр къуажэм къыщыдыхьам, партизан гуп къызэригъэпэщри, коммунист щыпкъэр мэзым щIыхьащ икIи бийр жылэм дахужыху, обком партым и командованэм и унафэр игъэзащIэу, мэзым щIэтащ. А лъэхъэнэм къигъэлъэгъуа хахуагъэм папщIэ ди адэм «За боевые заслуги», нэгъуэщI медалхэри къыхуагъэфэщауэ щытащ. Апхуэдэуи, абы и гъэтIылъыгъэм щыщу сом мин 30 «Нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм – ажал» танк колоннэ къызэгъэпэщыным хилъхьауэ щытащ. Ар Ищхьэ Главнокомандующэм щыхуитхым, Сталин абы сэлам къыхуригъэхьыжащ, фIыщIи къыхуищIауэ щытащ.

Бийр ди щIыпIэм ирахужа нэужь, Мысэд зэхафыщIа хъызмэтыр зэфIэгъэувэжыным къаруушхуэ ирихьэлIащ. Ди адэм къуажэ коммунистхэмрэ цIыху жыджэрхэмрэ и гъусэу колхозыр къызэрагъэпэщыжащ икIи куэд дэмыкIыу, зауэм ипэ лъэхъэнэм яхузэфIэкIыу щытам хуэдиз мэкъумэш, IэщхэкI къалэжьу, къэралым ирату зэтраублэжащ. А ехъулIэныгъэр къэхьыжынымкIэ сэбэп хъуащ коммунист емышыжым и щапхъэр, и хьэлэлыгъэр. Абы къыпэкIуащ республикэм и Ищхьэ Советым и унафэкIэ 1944 гъэм мазаем и 26-м къыхуагъэфэща «КъБАССР-м колхоз ухуэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и Iуэхузехьэ» щIыхьыцIэр. Ар колхозым и тхьэмадэмкIи, и лэжьакIуэхэмкIи икъукIэ ехъулIэныгъэшхуэт. Апхуэдэу, Мысэд 1964 гъэм дунейм ехыжыхукIэ и къаруи, и зэфIэкIи щымысхьыжу къэралым хуэлэжьащ.

Абы щхьэгъусэ къыхуэхъуащ Бозийхэ япхъу Чэдихъан. Ди анэр 1938 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым хыхьэ Псыгуэнсу къуажэм дэт курыт еджапIэр фIы дыдэу къиухри, нартыхугъэкI звеном и унафэщIу ягъэуващ. Зэман кIэщIым къриубыдэу, и лэжьэкIэфIым къыхэкIыу, Чэдихъан къуажэ Советым и тхьэмадэм и къуэдзэу хахащ. Лэжьыгъэр тIукIэ нэхъ хьэлъэ хъуами, бзылъхугъэр къикIуэтакъым. КъыхуащIа дзыхьыр зэригъэпэжыжыным иужь итащ.

Апхуэдэу, Чэдихъан игъэлажьэ звенор хьэсэм ишэт, лэжьыгъэм Iуигъэувэти, езыри яхэувэжт. Гупым яхэту зэманыр хэкIуэтэху ядэлажьэти, иужькIэ къуажэм къехыжти, СоветымкIэ и пщэрылъхэри щызэфIигъэкIт. ГъащIэр и

 пIэм иткъым. Чэдихъан и хъыджэбз дэсыгъуэр иухри, Старэ-Шэрэдж къуажэм щыIэ колхозым и тхьэмадэу а зэманым лажьэ Тхьэзэплъ Мысэд щхьэгъусэ хуэхъуащ. А гъэ дыдэм, 1939 гъэм, ар ВКП (б) хагъэхьащ. Чэдихъан и псэупIэр ихъуэжами, къыздихьащ щIым хуиIэ лъагъуныгъэр. Мыбдежми нартыхугъэкI звено къызэригъэпэщащ… «Бжьыхьэр джэд бжыгъуэщ», — жаIэ урысхэм. Бжьыхьэм джэдым и закъуэкъым ябжыр. МэкъумэшыщIэм и гуащIэм, и пщIэнтIэпсым къыпэкIуахэр щабжыжыр бжьыхьэращ. А илъэсым къуажэдэсхэм я гъащIэм ямылъэгъуа гъавэ бэв Чэдихъан и звеном щIыгум къытрахащ. Абы папщIэ Чэдихъан Ленин орденыр къыхуагъэфэщащ.

Зауэ… Чэдихъан абы и мафIэм хэтащ, и гузэвэгъуэ илъэгъуащ. Нэмыцэхэр ди щIыпIэм къыщихьам, Аруан районым и партизан гуп къыщызэрагъэпэщым, Чэдихъан лъэIукIэ захуигъэзащ: «Си лъэпкъми, сыкъэзылъхуахэми сахуэфащэкъым си Хэкур сымыхъумэжмэ! Дэ тщымыгъупщэу ди гум илъын хуейр зыщ: нобэ хуэдэ махуэм къикIуэт щыIэкъым! Дэ хуитыныгъэр ди адэхэм къыщIытхуахьар фашистхэм я пщылIыпIэ диувэну аракъым. Ди нэ къеIэм и псэм деIэжынщ! Фыкъызогъэгугъэ зыкIи сыкъимыкIуэтыну!» А махуэм Чэдихъан и цIэр тету кIэрахъуэ къратащ. Партизанхэм я гъусэу, пщэрылъ къыхуащIыр игъэзащIэу, мэзым хэсащ. Зэман гуэр текIауэ, сабий пэплъэти, партизанхэм я штабым и унафэкIэ, къуажэм къигъэзэжын хуей мэхъу. Ар щэхуу унэм къокIуэж. А жэщым къыхуохъу сабий цIыкIуитI — зэтIолъхуэныкъуэу щIалитI. ЦIыху фIей, Iужажэ къызыхэмыкI щыIэкъым. «Гур зэрыгъум дыгъур ирокIуэ», — жиIащ пасэрейм. Апхуэдэ зыгуэрым Чэдихъан къызэрыкIуэжам гу лъитэри, нэмыцэ комендантурэм бзэгу хуихьащ. Ауэ Чэдихъан насып иIэти, абы щылажьэ ди цIыху гуэрым псынщIэу хъыбар къригъэщIащ, «зыгъэпщкIу, уакъыIэрыхьэмэ, уэри уи сабийхэри фаукIынущ» жиIэри.

Дэнэ кIуэнт тхьэмыщкIэр? Абы игу къэкIыжащ я хадэкIэм деж щыт щIыунэ иуэжар. ПсынщIэу сабиитIым хъыдан нэхъыбэ къаришэкIри, ди анэр абыкIэ ирежэкIащ. ЕрагъкIэ бжэр къыIуитхъри, ипщхьэну щыхуежьэм ихуакъым. СабиитIыр игъэтIылъри, и Iэбжьанэм ятIэр дэнауэ, лъыр къыдэжу, ятIэр IэкIэ зэбгритхъуащ.

Бгъунжу ущылъ хъуну гъуанэ гуэр ищIри, сабийхэр къищтэжащ. Ахэр и гущIыIум илъу, IэкIэ къритхъужа кумбым зригъэщIащ. Зыбгъэхъеи, зыбгъази хъунутэкъым. Дакъикъэ зыбгъупщI нэхъ дэмыкIыу, и куэбжэм машинэ къыщыувыIащ. Нэмыцэбзэ зэхех. Бжэм ета IункIыбзэр къыхатхъри, унэри пщIантIэри щIащыкIащ, ауэ зыри ягъуэтакъым.

Хадэм ихьэри, абдежи псэуалъэ щамылъагъум, зэрыгъэкIийуэ дэкIыжащ. А псори зэфIэкIыху Чэдихъан и фэм дэкIам ущIэмыупщIэ. ЩIы щIыIэм хэлъщи, зэщIэдиящ, сабиитIыр пIейтей хъуащ, къыхогъыкI. АпщIондэху анэм ахэр зрекъузылIэ. Апхуэдэурэ зэманыфI дэкIауэ топ уэ макъ къызэхихащ. Бзылъхугъэр гужьеяуэ мэдаIуэ. ЕрагъкIэ сабийхэр лъэныкъуэкIэ егъэтIылъри, хуэмурэ и щхьэр къеIэтри, щIыунэм къоплъ. Илъагъур и фIэщ хъукъым: ди зауэлIхэр уэрамым дэтщ, шухэм къажыхь, вагъуэ плъыжь ятету танкхэри уэрамым дэтщ. «Партизанхэр къэкIуэжащ, хуитыныгъэр къалъэщащ», — Чэдихъан сабийхэр къищтэжри, унэм къэкIуэжащ. …Тхьэзэплъ Чэдихъан къызэралъхурэ илъэс 70, партым зэрыхэтрэ илъэс 50 зэрырикъуам

папщIэ дыщэ нагъыщэ къратащ. Абы ехьэлIа дауэдапщэм хэтахэр Чэдихъан къеупщIащ: «БлэкIа илъэсхэм сыт нэхъ уигу къинэжар, сытым нэхъ уигъэпIейтейрэ, сыт нэхъ гуапэу уигу къэкIыжрэ? Ди анэм жэуапу мыпхуэдэу итыжащ: «Куэд мэхъу ар. Нэщхъеягъуи тлъэгъуащ, гуфIэгъуи диIащ. Ауэ си гъащIэм нэхъ гуфIэгъуэшхуэу хэлъар си лэжьыгъэращ. Сылэжьащ си махуи, си жэщи зэхуэдэу.

Си бынибгъур здиспIыхьар губгъуэращ. Нагъыщэхэр къызатащ, куэдри сагъэлъэпIащ райсоветми, къуажэ Советми я депутату сыхахыурэ. Сыт хуэдэ нагъыщэ къызамытами, си лэжьыгъэм гуфIэгъуэ нэхъ къызэзыта щыIэкъым. Нобэ си сабиибгъум унагъуэ зырыз яIэжщ. Дэтхэнэми ищхьэ щIэныгъэ ягъуэтащ. Сахуэарэзыщ, губгъэн къамыхьу мэлажьэ, мэшхэж. Ари насыпышхуэщ анэм дежкIэ».

Чэдихъан бзылъхугъэ щыпкъэт, коммунист пэжым къикIуа гъуэгур гукъинэжщ, гугъуехьрэ бэлыхь куэдрэ щыпэщIэхуами, насып къыщигъуэта гъуэгущ.

Апхуэдэуэ пщIэрэ щIыхьрэ иIэу дунейм тета ди анэр — Тхьэзэплъ Чэдихъан 1996 гъэм дунейм ехыжащ.

Иужьрейуэ, и гугъу сщIыну сыхуейт ди анэм и гъусэу щIыунэм илъа сабиитIым язым. Ар Тхьэзэплъ Хьэсэнщ. «МылIэр лIы мэхъу» жыхуаIэр аращи, Хьэсэни адыгэ лъэпкъыр зэрыгушхуэ щIалэ къыхэкIащ. Ар хъуащ тхакIуэ, усакIуэ, УФ-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, АМАН-м и академик, абы и щIэныгъэлI-секретарь нэхъыщхьэ. Щытащ «Литературная КабардиноБалкария» журналым и редактор нэхъыщхьэу, тхакIуэхэм я Союзым и тхьэмадэу, «ЧэруанокIуэ и лъагъуэ» усэ тхылъым папщIэ 2018 гъэм Хьэсэн къыхуагъэфэщащ «Урысейм и Литературэ саугъэтыр». Гукъеуэшхуэщ а гъэ дыдэм езыр дунейм зэрехыжар, и ныбжьыр илъэс 76-м иту.

ДЫГЪУЖЬ (Тхьэзэплъ) Лерэ