ЦIыхубэм и тхыдэм уриплъэжмэ, зауэ, къэхъукъащIэ шынагъуэ куэд уи нэгу къыщIоувэж. Апхуэдэ гууз къэхъукъащIэхэм ящыщ мымащIэ XX лIыщыIыгъуэм и япэ Iыхьэм къыздихьащ. Апхуэдэщ ЕтIуанэ Дунейпсо зауэри. А зауэжьым цIыху гъащIэу «зэхихьэжам» къинэмыщIауэ, ар гукъинэж дэтхэнэми тщыхъуащ фашистхэм къызэрагъэпэщауэ щыта концлагерхэм я тхыдэ фIыцIэмкIи.
Концлагерхэм арыххэу «ажылым и лагерь» фIэщыгъэцIэр иратауэ щытакъым. 1933 -1945 гъэхэм къриубыдэу апхуэдэ лагерхэм къыщыхутащ къэрал 30-м щыщ цIыху мелуан 20-м щIигъу. Абыхэм ящыщу мелуан 12-м лагерхэм я ажалыр къыщагъуэтащ. Уи гур нэхъ зыхузыр аращи – абыхэм ящыщу етхуанэ къэс сабийт…
Ди къэралымкIэ мы фэеплъ махуэр ауэ махуэбжым къыхэгъэщхьэхукIа махуэ къудейкъым: а концлагерхэм икIуэда цIыху мелуани 5-р СССР-м щыщ цIыхут.
ООН-м игъэбелджыла мы фэеплъ махуэр къыщIыхахам и щхьэсыгъуэщ 1945 гъэм мэлыжьыхьым и 11-м Бухенвальд концентрационнэ лагерым иса гъэрхэм зыкъаIэту зыхъумэ, дунейм щыIэ мыхъумыщагъэр къазыщылIэ фашистхэм я Iэщэхэр къыIэщIагъэкIыу зэрапэщIэувауэ щытар. Апщыгъуэм концлагерым и хъумакIуэу цIыху 200 гъэр ящIауэ щытащ. Бухенвальд исахэм я зыкъэIэтыныгъэм ажылым щихъумахэщ, сыту жыпIэмэ, абы ипэ къихуэу гитлеровскэ властым унафэ къихьагъэххэт лагерым ис псори яукIын хуейуэ.
ЖыIэпхъэщи, холокост Iуэхугъуэ шынагъуэр, нацист гупсысэр здытепщэ Германием журтхэр гъэкIуэдыным, геноцид ящIылIэным теухуауэ иригъэкIуэкIа политикэр зылъэмыIэса къэрали лъэпкъи щыIэу къыщIэкIынкъым. Апхуэдэщ Хэку зауэшхуэр 1941 гъэм къыздежьауэ щыта ди къэралышхуэри. ЗэрытщIэщи, фашистхэм журтхэр къагъуэтурэ цIыкIуи ини зэтраукIэт е концлагерхэм яхут. Абдеж абыхэм медицинэ, психологическэ экспериментхэр иращIылIэт, лэжьыгъэ хьэлъэ, узынашагъэмкIэ зэранышхуэ къэзыхьхэр ирагъэлэжьт. ИкIэм-икIэжым езыр-езыру мылIэр гупышхуэу зэхуахусти гъуэз камерэхэм щаукIыжт е нэгъуэщI Iэмалхэр къыхуагупсыст…
Апхуэдэ къэкIуэн шынагъуэ къапэплъэт, Тхьэм ирещIи, Ленинград къалэр блокадэм щыдагъэувам абы щыпсэуа журтхэми. А пасэрей къалэжь дахэу иджы Санкт-Петербург фIэщыгъэцIэр зезыхьэм дэт Лъэпкъхэм я Унэм «Подвиг милосердия» фильмыр куэд щIакъым къызэрыщагъэлъэгъуэрэ. Абы и режиссёрыр ди лъэпкъэгъу цIэрыIуэ Нэгъаплъэ Асчэрбийщ.
Дауэдапщэр къызэрагъэпэщащ мы гъэм ди къэралым Хэку зауэшхуэм ТекIуэныгъэр къызэрилъэщрэ илъэс 80 зэрырикъуам ипкъ иту.
«Подвиг милосердия» фильмым холокост, Ленинград къалэр блокадэм зэрита, адыгэхэм зэман шынагъуэм къалъыкъуэкIа лIыгъэм епха темэхэр къетIэщI. Апхуэдэу Къэрэшей-Черкесым, Къэбэрдей-Балъкъэрым, Адыгеим щыпсэу адыгэхэм журтхэм ящыщ сабий бжыгъэ гитлеровцхэм щахъумащ.
Мы Iуэхугъуэм лIыгъэ щIыпылъар сыт: Хэку зауэшухэ зэманым Ищхъэрэ Кавказым къизэрыгуа нэмыцэхэм журтхэр дэнэ дежи къалъыхъуэт ягъэкIуэдын мурадыр яIэу. Абы къыхэкIыу журт сабийхэр уи унагъуэм къуэ, пхъу пщIыуэ хэпшэныр шынагъуэ дыдэт. Фашистхэм ар къыщIагъэщамэ журт сабийхэм къанэмыщIауэ, унагъуэ зыгъэпщкIуари ягъэкIуэдынут. Арами, адыгэхэм сыт щыгъуи яхэлъа цIыхугъэшхуэрат зэрыпсэури, сабийхэр утыкум къранакъым. Ахэр зэтрагуашэри, унагъуэхэм езым яйм хуэдэу зыхашащ, адыгэцIэхэр унагъуэцIэхэр иратащ…
Гъэлъэгъуэныгъэм ипкъ иту Нэгъаплъэ Асчэрбий Санкт-Петербург дэс Еврей жылагъуэм къыбгъэдэкIа нагъыщэ къыхуагъэфэщащ.
Къыхэгъэщыпхъэщи, мы фильмым ипэ къихуэу Нэгъаплъэм къигъэщIауэ щытащ «Бесленей. Право на жизнь» фильмри. Абы къыщыгъэлъэгъуэжащ Беслъэней къуажэм щыщхэм 1942 гъэм Ленинград къалэм щыщ журт сабий 32-р псэемыблэжу фашистхэм зэрыщахъумар.
Апщыгъуэм зы жэщым икIуэцIкIэ колхоз похозозяйственнэ тхылъым журт сабий псори адыгэу иратхауэ щытащ.
«Си адэ Володя Беслъэней къыщыхутам илъэс 13 и ныбжьт, – жеIэж Цей Фатимэ. – Абы и унагъуэцIэ дыдэр Ждановт. Ленинград блокадэм щихуам и анэр къелакъым, и адэми фронтым и псэр щитат. Зеиншэ хъуа сабийр гъаблэм ихьт, зэщIэбэгат. Цейхэ я унагъуэм щIалэ цIыкIур зрашэлIащ, ягъэсащ, щIэныгъи ирагъэгъуэтащ».
Зауэ нэужьым Цей Владимир институтыр къиухри, инженеру лэжьащ, унагъуи иухуащ.
ЖыIэпхъэщи, зауэр иуха нэужь бнслъэнейдэсхэм сабийхэм я адэ-анэ щыIэжмэ къалъыхъуащ, икIи зырызхэм я насып къихьри, псэууэ къыщIэкIа я Iыхьлы дыдэхэр ягъуэтыжащ. Ауэ и нэхъыбэм адыгэ къуажэр унэ, Хэку яхуэхъуащ.
2010 гъэм скульптор КIэмрыгу Хьэтызэ адыгэ-анэм и фэеплъ скульпутрэ ищIри, Беслъэней къуажэм ар щагъэуващ. IэрыщIэм къегъэлъагъуэ анэм хамэ сабийр зришалIэу бын зэрищIар.
Къыхэгъэщыпхъэщи, «Подвиг милосердия» фильмыр Москва къалэми щагъэлъэгъуагъэххэщ. Апщыгъуэми Нэгъаплъэм щIыхь, фIыщIэ тхылъ бжыгъэ къыхуагъэфэщауэ щытащ.
ЖыIэпхъэщи, фильмыр дунейм къытехьэнымкIэ щхьэпэ хъуащ Адыгэ Республикэм и Iэтащхьэ КъумпIыл Мурат.
«Мы фильмым и лIыхъуж хъуащ журт лъэпкъым щыщ балигъхэр, сабийхэр, Хэку зауэшухэм щыгъуэ я лъыр и щхьэусыгъуэу псэкIуэдыр зыхуагъэфэщахэр, ахэр къезыгъэлыну лIыгъэ къызылъыкъуэкIахэр жэуэ. Апхуэдэщ Бергман Розэ и унагъуэр (Рахмановэ), иджыкIэ ар Израилым щопсэу. Ар Къэбэрдей-Балъкъэрым хыхьэ Ислъэмей къуажэм щыщ Балъкъызхэ я унагъуэм къригъэлауэ щытащ. Апхуэдэщ Мигиров Бориси ар къезыгъэлауэ щыта Iэхъунхэ я унагъуэри. Апхуэдэщ Станковская Мареля, ар къезыгъэла Астэжьхэ я унагъуэр жэуэ (Къэрэшей-Черкесым хыхьэ Хъумэрэн цIыкIу къуажэ). Апхуэдэщ Ленинград щыщ сабий 32-р Беслъэней къуажэм щыпсэухэм ажалым кърагъэлахэри», — жиIащ гъэлъэгъуэныгъэм ипкъ иту езы Нэгъаплъэм.
«Подвиг милосердия» фильмыр щагъэлъагъуэм залым щIэсахэм и нэхъыбэм я нэпсыр къафIекIут. ЦIыхум, сабийхэм яшэчар, ягъэвар зыхащIэт, сыт хуэдэ зэмани цIыхугъэ хабзэкIэ псэухэр зэрыщыIэми я гухэр игъэхуабэт.
ГЪУКIЭКЪУЛ Иринэ
Больше на Черкес хэку
Подпишитесь, чтобы получать последние записи по электронной почте.
