Гушхуэ зыкIуэцIылъа Сэупхъан

Хэку зауэшхуэм и илъэс етIуанэм щыхыхьам, наIуэ хъуат бзылъхугъэхэри фронтым зэрыраджэнур.  Санитаркэхэу зэуапIэм зэрыщыIэм къинэмыщIауэ, бзылъхугъэ полк щхьэхуэхэр къызэрагъэпэщу щIадзащ.  Ди щIыпIэм икIыу, зауэм кIуа бзылъхугъэ 800-м  щIигъум яхэтащ Мамхэгъхэ я бын нэхъыщIэ Сэупхъани.   

ФIэщ щIыгъуейт адыгэ къуажэм къыдэкIа, зи ныбжьыр илъэс 20 нэхъ мыхъуа, нысащIэ цIыкIум Iэщэ къищтэу, цIыхухъухэм ябгъэдэту зауэ губгъуэм иувэну.  Хэку зауэшхуэм и кIыхьагъкIэ ар хузэфIэкIащ Шыбзыхъуэ Сэупхъан.

2008 гъэм и ныбжьыр илъэс 85-м хыхьауэ жьакуэдэс бзылъхугъэ-сэлэтыр дунейм ехыжащ.  Тхыгъэр згъэхьэзырыну иужь сыщихьам, си нэгу къыщIэувэжт еджапIэм дыщIэсу ветеран-бзылъхугъэ нэфIэгуфIэм деж дыкIуэу зэрыщытар. Абы иIуэтэж зауэ хъыбархэм щыму дедаIуэт, зэхэуэ гуащIэ зыхэтахэр тфIэгъэщIэгъуэну къыжедгъэIэжт.  Ауэ сабий акъылым куэд ириубыдэнт?! Езым  къыджиIэжа хъыбархэм щыщ зыри схуэхъумакъым. Арами, журналист цIэрыIуэ Пхъэш МуIэед  (Тхьэм и хьэдрыхэ фIы ищI) и архивхэм къыхэзгъуэтэжащ Сэупхъан дригъэкIуэкIа зэпсэлъэныгъэ гъэщIэгъуэныщэр. А тхыгъэр и тегъэщIапIэу сыхуейт Сэупхъан и зауэ гъуэгуанэр фи пащхьэ ислъхьэжыну.  Жьакуэдэс бзылъхугъэ къызэрымыкIуэм къыкъуэкIа лIыгъэм, гуеягъэм, абы къиIуэтэжа хъыбархэм сытетхыхьыжыныр сэркIэ пщIэшхуэщ.

Зауэм щIыдэкIам щхьэусыгъуэ хуэхъуар Сэупхъан и псэлъэгъум хуеIуэтэж:

—  Хэку зауэшхуэр къызэрежьэу, си дэлъху нэхъыжьитIымрэ си щхьэгъусэмрэ дашащ.  Жыхьэбэнрэ сэрэ ди анэм дыкIэрысу дыкъэнат.  Зы махуэ гуэрым си нысэм сыщIыгъуу къуажэкIэм щыдиIэ хадэр дыпщIэт,  ди лъабжьэмкIэ, нэхъ псыхъуэу шыгу блэжым  щIалэ псыгъуэ цIыкIу итщ.  Къогуо, и Iэхэр къытхуещI.   Ар ди Жыхьэбэнт.  «Алыхь, Цунэ, Жыхьэбэни яшэкIэ, дыунэхъужри дытIысыжащ. Сыт иджы тщIэжын?!»—  къыхэздзэри сыгъащ. Си фIанэр хыфIэздзэри губгъуэм сыкъижыжащ —  Жыхьэбэн зауэм даша иужькIэ, зы махуи къуажэм сыдэсыжыну сыхуеижакъым, — жеIэж Сэупхъан.

И анэри, къыдалъхуахэри, и ныбжьэгъухэри —  псори къелъэIут Сопэ, ауэ и гум ириубыдам гъазэ иIэтэкъым. Военкоматхэмрэ райком бжэIупэхэмрэ фронтым дашыну щIэлъэIуу Iут бзылъхугъэ цIыкIухэм яхэуващ Сэупхъани. «Си анэм ныситI къыкIэрысщ, сэ сы-комсомолщ, си пщэ илъщ фронтым сыкIуэныр!» —  быдэу и псалъэм тетт ар.   

Апхуэдэу, 1942 гъэм мэлыжьыхьым (апрелым) и 12-м Дзэ Плъыжьым яхыхьащ адыгэ бзылъхугъэ цIыкIур.  Ростов къалэм нэмыцэхэр къебгъэрыкIуэт а зэманым. Зыхэхуа бзылъхугъэ гупыр абы япэу ирашэлIащ.  

— 56-нэ полкым сыхэхуащ. Нэмыцэм Ростовыр ящтэри, Доным дыкъызэпрысыкIыжу дыкъикIуэтын хуей хъуащ. Сэ къысщIыгъуа,  Къубинэм щыщ бзылъхугъэ цIыкIум кхъухьлъатэм къридзыха топышэм и лъакъуитIыр пиудащ. Япэу   укIауэ слъэгъуар а бзылъхугъэ цIыкIурат.  Умышынэу хъунт?  ИтIани, «цIыхухъум хуэдэу узэуэну укъыщыкIуакIэ, уи гур гъэбыди зауэ,  си дэлъхухэр къэзгъуэтыжынщ, къэзмыгъуэтыжми сщIэфыр сщIэнщ» жысIэри сызэущиежащ, — къеIуэтэж Сопэ.

И дэлъхухэмрэ и щхьэгъусэмрэ ябгъурыту,  Хэкум и щIыхьыр ихъумэжын мурадкIэ зауэ губгъуэм ихьа адыгэ бзылъхугъэр и щхьэ иджы хуитыжтэкъым. Зауэм и хабзэ ткIиймрэ дыджымрэт зыщIэтыр.   Сэупхъан зыкъиумысыжт, зэуапIэм деж уи щхьи, къыбдалъхуахэми зэрыщIэмыгупсысыжар, къалэныр зыт – бий къыппэщIэтыр хэбгъэщIэн хуейт, армырамэ уэ ухигъэщIэнут.  

 ЗениткэкIэ бийм и кхъухьлъатэр къезыудых бзылъхугъэ полкым хэтурэ, Сэупхъан Ростови, Грозни, Прибалтикэми щызэуащ, зэрыбзылъхугъэри, нэпс зэрыщIагъэкIри щыгъупщэжауэ.  «ЗэуапIэм нэхъ гъунэгъу дыдэу уиIэр узыщIыгъу ныбжьэгъуращ.  Уи щхьэм илъыр зыщ – сызэрытекIуэн, етIуанэр – си ныбжьэгъур зэрысхъумэнращ. Гузэвэгъуэм укъикIа нэужьщ уи анэри, къыбдалъхуахэри, уи жылэри – псори уи гум къыщихьэжыр…»—  игу къегъэкIыж Сопэ.

Генерал Черняховскэм и нэIэ щIэт, Ещанэ Белорусскэ фронтым и  артиллерие-зенитнэ полкым  и 84-рэ дивизием хэту,  Сэупхъан Подмосковьер, Белоруссыр, Латвиер, Литвар хуит къэщIыжыным хэтащ.  Илъэсищым и кIыхьагъкIэ, игукIэ быдэу зиIыгъ пэтми, дэнэ щымыIами нэкIэ къилъыхъуэт и дэлъхухэмрэ и щхьэгъусэмрэ. Дзэ пакIэхэр щызэрихьэлIэ щыхъукIэ, я цIэхэр жиIэурэ ягуот, ауэ и гуо макъым зэи къыпэдджэжакъым ахэр.   

И насып къихьакъым абыхэм япэщIэхуэныр, япэщIэхуэ щыгъэтыжауэ абыхэм  къыхуатхауэ зы тхылъымпIэ кIапэ къыIэрыхьакъым.  Ауэ мыувыIэу къуажэми, Iыхьлыхэми я хъыбархэмкIэ къыдэгуашэт и къуажэгъу, классэгъухэу  Адэмокъуэ Мухьэрбийрэ, Бахътыр Исмэхьилрэ  (тIури ди редакцэм и лэжьакIуэу щытащ).

— НэхъыфI дыдэу слъагъу, зи ужьым ситу зауэм сыщIэкIуа си дэлъху Жыхьэбэн зы письмои къысхуитхакъым… —  игу къызэфIонэ Сэупхъан, — ар хуабжьу сигу къеуэт, иджыр къыздэсым си жагъуэ мэхъу. Зауэм сызэрыкIуам щхьэкIэ къысхуэмыарэзыуэ арами сщIэтэкъым, езыми игу хэзмыгъэщIын папщIэ сеупщIакъым. Ауэ абы и письмом хуабжьу сыпэплъэт, ауэ къысхуитхакъым…

АтIэ, апхуэдиз илъэс бжыгъэкIэ щIыгу фIыцIэр и пIэщхьэгъыу, шхынрэ щыгъынрэкIэ Iэслъэсу зэуапIэм хэта бзылъхугъэм  мащIэкъым и псэм щигъэвар, хъыбару къиIуэтэжыфынри и куэд дыдэт. Абыхэм ящыщщ и щхьэгъусэмрэ езымрэ зэрымыщIэкIэ зэблэкIа зэрыхъуари.

Генерал Черняховскэр щIалъхьэну Вильнус къалэм кIуэ гупым хэтт Сэупхъани. Апщыгъуэм  ар уIэгъэщым щIэлът, и лъэ теувэжа къудейт. Зауэм Iутыху зэи имылъэгъуа и щхьэгъусэри уIэгъэ хьэлъэ хъуауэ абдеж  щIэлъу къыщIэкIащ, ауэ зэрыцIыхуакъым.

 —  Удз гъэгъа венокыр тIыгъыу зы бзылъхугъэ цIыкIумрэ сэрэ машинэшхуэм драгъэувауэ дежьэным дыпэплъэт.  «ТIатIэ, тIатIэ» жиIэу гуоууэ, бинт защIэкIэ зэщIэпха сэлэтыр машинэм къыкIэлъыжэт. «Сэри содаIуэри «Папэ, папэ» жиIэ къысфIощI, «зыгуэри и адэ мыгъуэ лъохъуэ», жызоIэ.  Медсестрар къыщIожри, бинткIэ зэщIэпха сэлэтыр еубыдыжри щIешэж. Ар си щхьэгъусэрауэ сэ дэнэ щысцIыхунт апщыгъуэм?! Папэтэкъым жиIэр, езыр къызэрызэджэу щыта «ТIатIэ» цIэмкIэ къызэгуоут…»—  и нэпсхэм къызэпежыхь Сопэ.

1944 гъэм «зенитчицэ Соня» (арат абы иджы зэреджэр)  Польшэмрэ КъухьэпIэ Пруссиемрэ щызэуащ. Кенигсберг къалэр хуит къэзыщIыжахэм яхэтащ. Фашистхэм зыздыщагъэбыда къалэр къыIэщIэхыжыным пэщIэта зауэлIхэм къакъуэкIа лIыгъэр къэпщытэгъуейт.  Ар зэхэуэхэм я нэхъ гугъупIэу щытами,  Сэупхъан гуфIэгъуэ гукъэкIыжхэр ирипхт а зэман хьэлъэм.

— Зэхэуэхэм иужькIэ щым хъужауэ, командирым тхыгъэ гуэр штабым сигъэхьыжт. СокIуэри, «Девушка, где баня?» жэуэ зыгуэр къыскIэлъогуо.  И бгъумкIэ баняшхуэ щытти, сыгубжьу сыкъызэригъэплъэкIыну арат ар къыщIызэгуоур. СыкъызэщIэувыIыкIри сызэплъэкIамэ, уIэгъэ зытелъ  офицерыр елъэшауэу си ужь иту къокIуэ.  Сеплъамэ —  си классэгъу, си гъунэгъу, ди благъэ щIалэ Адэмокъуэ Мухьэрбийт си пащхьэ итыр! Ар сэркIэ сыт хуэдэ насыпт! Апхуэдэу зауэм ипэкIи, иужькIи сыгуфIауэ сцIыхужкъым», — игу къызэфIонэ Сэупхъан. 

Ещанэ Белорус фронтым хэту Сэупхъан  зауэ гъуэгуанэ мащIэкъым къызэринэкIар.  Берлин и Iэхэлъахэхэм ТекIуэныгъэ Иныр  щигъэлъэпIащ.  Иджы, и пщэ дилъхьэжа къалэныр нэгъэсауэ игъэзэщIауэ,  и къуажэм, и Хэку цIыкIум игъэзэжыну хьэзырт адыгэ пщащэр… Ауэ къыIэрыхьа хъыбарыр шэуэ къытохуэ: кърым тэтэрхэм, шэшэн, ингуш лъэпкъхэм ящIыгъуу адыгэхэри я щIыналъэ ирагъэкIауэ, здигъэзэжын имыIэу зэхех. МыдэкIэ къыдалъхуахэмрэ и Iыхьлыхэмрэ къежьэу зэхэсщ, езы Сэупхъан мэлъаIуэри Одессэ дэт зауэ-медицинэ  училищэм еджэну макIуэ.

Мазэ зыбжанэ текIауэ, Iуэхум и пэжыпIэр къецIыхури, машинэ тедзэкIэ и лъахэм къегъэзэж. Къуажэм шы IэжьэкIэ и нэIуасэ лIыжьым къыздыдишэжым, мылым пхырыхухэри зы мащIэщ итхьэлэным иIэжар. «Ара мыгъуэт илъэсиплIкIэ сыщIэзэуар, жысIэри сегупсысат а дакъикъэхэм», —  щIодыхьэшхыкI Сэупхъан.

Зауэм къыхэкIыжа нэужь, къуажэри-жылэри игъэбжьыфIэу, пщIэшхуэ къыхуащIу, жьыщхьэмахуэу гъащIэ дахэ къипсэужащ Сэупхъан. Ноби Жьакуэ къуажэм дэсщ и фэеплъыр зыхъумэ, и Iэ щабэхэмрэ и псалъэ гуапэхэмрэ зыщымыгъупщэ, и къуэ закъуэм къыщIэхъуа и бынхэр.  Сэупхъан езым насыпыфIэу зилъытэжтэкъым, ауэ хьэкъыр зыщ — а гугъуехь псори щIигуэщIар иджы  мамыр гъащIэм насыпыфIэу хэпсэухь и щIэблэращ!