ЦIыху гъащIэр гъэщIэгъуэну зэхэлъщ: зэм гуфIэгъуэр, зэми нэщхъеягъуэр къыптехьэлъэу щытщ. Ауэ абы дэ зыри тхуещIэнукъым, сыту жыпIэмэ ар ди гъащIэм щыщ Iыхьэщ. ЗэманыфIкIэ узэIэбэкIыжмэ сэ тхылъ гъэщIэгъуэн къысхуахьат Адыгэ хэгъуэгум (КIахэм) кърахри. Зытхар абы щыщ тхакIуэ цIэрыIуэ Пэнэщ Сэферт. Мыр Къэзэнокъуей къуажэм къыщыхъуат, и сабиигъуэри абдеж щекIуэкIат.
А зэманым, къэрал унафэкIэ, Краснодар крайм щаухуэн щIадзащ тенджыз хуэдиз хъууэ псыхъумапIэ (водохранилище). ЯщIын хуей щыхъум, ягъэнэIуа щIыпIэм иса къуажэхэр ирагъэкуэшыкIащ. Апхуэдэу адыгэ къуажэ пщIы бжыгъэм я псэупIэр яхъуэжын къахуихуащ. Мыбыхэм яхэтащ Къэзэнокъуэхэ я къуажитI. Мыр Iуэхугъуэ гуауэт: я уни, я хапIи, уеблэмэ я кхъэхэри псышхуэм и щIагъым щIрагъэубыдат. Мыр залымыгъэкIэ ялэжьа Iуэхут. Ипэм, Кавказ зауэжьым адыгэм и лъапсэр изыхауэ щытам ищIа щIэпхъаджагъэм, ди къуажэхэр ягъэсу, зэхакъутэу щыщытам ещхьу иджы Совет властым аргуэрыжу адыгэ къуажэхэр игъэкIуэдт. Уеблэмэ здэщыса щIыпIэр умыгъуэтыжу.
АтIэ, Пэнэщ Сэфер игу къигъэкIыжт и щIалэгъуэр здыщекIуэкIа Къэзэнокъуей къуажэр: «Насыпщ ныбжьэгъухэр къэпсалъэу «щэбэтым къуажэм дывгъакIуэ» щыжаIэкIэ. Дэри дыгузэвэжу дыкIуэт дызыщалъхуа къуажэм. Къытщыхъут уэрамри, псыхъуэри къытхуезэшауэ. Иджы, ди къуажи, ди хапIи диIэжкъым, ди лIахэми духьэ здытетщIэжын щыIэжкъым. Дохъуапсэ зи къуажэ зиIэм, ар насыпышхуэщ. Фхъумэ фи къуажэр, вгъэдахэ фи жылэр, абы и хъыбархэр, уасэ зимыIэ фи гукъэкIыжхэр». АтIэ, мис мы фIылъагъуныгъэу Сэфер и къуажэм хуиIахэр игъэбелджылыуэ дэри Зеикъуэм диIащ егъэджакIуэ, гъэсакIуэ лъэрыхь – ХьэпэнцIывхэ Сэфарбий. Мы нэхъыжьыфIым и цIэр мы тхыгъэм деж щисIуэкIэ и адэцIэри пытын хуейщ, ауэ къытхуигъэгъунщ хабзэм тIэкIу дебэкъуэнщи. Сэфарбий и нэгу зэлъыIухам къегъэлъагъуэ ар зэрыцIыху угъурлыр.
Бзэ дахэ зыIурылъ цIыхум и дуней тетыкIэри апхуэдэщ, и лэжьыгъэри и Iуэхури апхуэдэу къыдохъу. АдыгэлI нэсым хэлъын хуей хьэл-щэн псори мыбы деж наIуэ щыхъуащ. АтIэ, игъуэу къызолъытэ абы и гъащIэм щыщ Iыхьэхэм нэIуасэ фыхуэсщIыну. ХьэпэнцIывхэ Жамбот и къуэ Сэфарбий 1936 гъэм и шыщхьэIу (август) мазэм и 12-м Зеикъуэ къуажэм къыщыхъуащ. И сабиигъуэр адрей къуажэдэс щIалэ цIыкIухэм хуэдэу ирихьэкIащ: мэзым плIэIукIэ пхъэгъэсын къыщIихащ, мэкъу еуащ и адэм и гъусэу, IэщхьэлцIыкIукIэ нартыхур ихьэжащ, Iэщхэм якIэлъыплъащ. Хэку зауэшхуэм ипэ къэхъуахэм, зауэ нэужьым къэхъуахэми псоми я сабиигъуэр зэхуэдэу гугъуехьт. Ауэ а зэманыр хьэлъэу щытами езыхэм ягу къыщагъэкIыжкIэ иригушхуэт.
Сыту жыпIэмэ сабиигъуэр, щIалэгъуэр IэфIщ. Абы къытригъэзэжкъым. Сэфарбий и адэ Жамбот къуажэм и япэ ветеринару щытащ. Арат еджауэ, щIэныгъэ бгъэдэлъу Iэщым еIэзэу щытар. Хэку зауэшхуэр екIуэкIыу, нэмыцэхэр ди хэгъуэгум ирахужа нэужь, къуажэхэм дэт еджапIэхэр къызэIуахыжат. 1943 гъэм Зеикъуэ еджапIэм щылэжьэххэт зауэм ирамыджауэ ныбжь зиIэ цIыхухъухэр, зи узыншагъэ зэтемысхэр, уIэгъэ ятелъу зауэм къыхагъэкIахэр. Абыхэм я гъусэу лажьэт бзылъхугъэ егъэджакIуэхэри. Аргуэрыжу, къуажэ гъунэгъухэм ящыщхэр, урыс егъэджакIуэхэр, ахэр нэхъыбэт. Сытми, къуажэхэр, Совет властым и унафэкIэ, сабийхэм я егъэджэным хуабжьу и ужь ихьат. Зеикъуэм еджапIэр къыщызэIуахыжым, 1944 гъэм Сэфарбий япэ классым кIуащ. ИлъэсиплIкIэ сабийхэр иригъэджащ Тхыгъуэхэ (ДыщэкIхэ) Хъаний Едыдж и пхъум. ГъэщIэгъуэнщ, ауэ мы зы егъэджакIуэм адыгэбзэри, урысыбзэри, хьисэпри яригъэджт, хуабжьу гумызагъэт.
Сэфарбий классиблыр къызэриухыу, 1951 гъэм Черкесск дэт педучилищэм щIэтIысхьащ. А еджапIэр къызэриухыу къуажэм ИужькIэ къуажэм егъэджакIуэ географ яIэтэкъыми, Сэфарбий лъэIукIэ къашэж. Апхуэдэу егъэджакIуэу къуажэм щылажьэурэ, институтыр къеух 1963 гъэм. Къапщтэмэ, сэ 1965-1966 гъэхэм курыт еджапIэм Сэфарбий сыщригъэджащ географиемрэ астрономиемрэкIэ. ЕгъэджакIуэ щIалэщIэм хуабжьу дыдригъэхьэхыу дерсхэр иригъэкIуэкIт. Ауэ дызэджэн хуей дерсхэм нэгъуэщIу Сэфарбий дыщигъэгъуазэт ди къуажэм, ди хэгъуэгум, ди адыгэ хэкум и тхыдэм: IуэрыIуатэм, мэзхэм, бгыхэм, псынэхэм. КъызэрыщIэкIамкIэ, псоми яIэжт езыхэм я хъыбар гъэщIэгъуэн. Мис абыхэм убгъуауэ къытхутепсэлъыхьт. А зэманым ди тхылъхэм апхуэдэ зы хъыбари щибгъуэтэнутэкъым. Нэрылъагъут а Iуэхугъуэм Сэфарбий фIыуэ зэрыщыгъуазэр. Къуажэпсэт, хэкупсэт. Дэри апхуэдэу дигъасэт. Тхьэмахуэм зэ зы классым, зэм адрейхэм губгъуэм, мэзхэм, псыхъуэхэм защригъэплъыхьт. Удз къэкIыгъэхэм я цIэр адыгэбзэкIэ къыджиIэт, хущхъуэ хъунури дигъэлъагъут. Сытми, еш зымыщIэ, сабийхэр фIыуэ зылъагъу егъэджакIуэт. Псоми пщIэ къытхуищIт, къытхуэсакът, дигъасэт. Тхьэм ирещIи, Сэфарбий хуэдэ цIыхуу къыщIэкIынщ зыхужаIар: «ЦIыху зыгъасэр цIыху и уасэщ» жэуэ. Апщыгъуэращ Сэфарбий и къыхэлъхьэныгъэкIэ туризмэм къуажэ еджапIэм зыщрагъэужьар. Сэ сощIэж: еджакIуэ нэхъыжьхэр дызэгъусэу, лъэсу Елбыргъэн мэзымкIэ дызэпришри, Къубинэ къуажэм дыдыхьэри, абы пэгъунэгъуу ящI «Тепличный комбинат»-м дызэришауэ щытар. Абы дыкъикIри, Жэгуэтэ ухуэныгъэ щекIуэкIхэм, Водохранилищэм деплъат. ИужькIэ автобусым дитIысхьэри, (уасэр езым тхуитат), Черкесск дыкъэкIуащ. Абдежми «Холодмаш» заводым и унафэщIым епсалъэри, цеххэм дыкърашэкIат. IэщIагъэлIхэр я лэжьыгъэхэм къытхутепсэлъыхьат, я Iуэху щIэкIэр, къыщIагъэкI пкъыгъуэхэр дагъэлъэгъуауэ щытащ. Жэщым «Дом пионеров» жыхуиIэм дыщыIащ. Нэху дыкъекIри, «Химзавод»-м дишэри, гъэщIэгъуэн куэд къэтлъэгъуащ. ИужькIэ, шэджагъуэ нэужь хъуауэ, «Турист» автобазэм декIуалIэри, гъуэгупщIэр аргуэру езым тхуритри, дыкъишэжауэ щытащ. Мис апхуэдэ егъэджакIуэ лъэрыхьт ХьэпэнцIывыр. Мы зэманым апхуэдэ цIыхум фIэщыгъэцIэ къыхуагъуэтащ: «краевед» хужаIэ. Аргуэру жысIэнщи, Сэфарбий егъэджакIуэхэри еджакIуэхэри и гъусэу Зеленчук, Архъыз, Обсерваторэм ишэт, я лэжьыгъэм нэIуасэ хуищIт, дригъэхьэхт. Куэдым ар яфIэгъэщIэгъуэн хъут. ЕджапIэр къауха нэужь языныкъуэхэр егъэджакIуэ хъуащ, сэ инженеру седжащ. Сытми, ди гъащIэ гъуэгур къыхэт хыным ХьэпэнцIывхэ Сэфарбий и фIыщIэшхуэ хэлъащ. ЕджапIэм щылажьэм Сэфарбий музей гъэщIэгъуэн къызэригъэпэщат. Мыбы щIэмылъ щыIэтэкъым: унагъуэхэм ижь-ижьыж лъандэрэ зэрахьа Iэмэпсымэхэр, адыгэ фащэхэр, гущэхэр, хэдыкIхэр, жэз лэгъупхэр, адыгэсэхэр, къамэ, нэгъуэщIхэри. Дэри ди унагъуэ илъ, ныбжь зиIэ хьэпшыпхэр етхьэлIэт еджапIэм и музейм. Областым япэ дыдэ музей зэзыгъэпэщар Сэфарбийщ. Къуажэдэсхэр щыгъэтыжауэ, Черкесск къикIыурэ къаплъыхьт ягъэщIагъуэу Сэфарбий и музейр. Мыр, уегупсысмэ, цIыхум сэбэп хуэхъу Iуэхугъуэт. Илъэс бжыгъэ дэкIри, 1961 гъэм областым и щэнхабзэм и зы къудамэм щылажьэу щIидзащ. А илъэсхэм Сэфарбий и фIыгъэкIэ къуажэм къыщызэIуах драм-кружок, клубым деж. Ари областым щыяпэрейт. ГъэщIэгъуэнт а гуп зэхуэшэсам уахэплъэну: губгъуэрылажьэхэр къуажэдэсхэм я пащхьэ къиуват актер лэжьыгъэ мынэIуасэр ягъэзащIэу. Сэфарбий режиссер IэнатIэр игъэзащIэт икIи къызэгъэпэщакIуэт. Гупым ягъэзэщIэну къыхахат Акъсырэ Залымхъан и пьесэ (теплъэгъуэ) телъыджэ «Дахэнагъуэ»-р. Ягурэ я псэрэ етауэ ягъэзэщIат я ролхэр: Урымхэ Уэлий, Къардэнхэ Инус, Аджырхэ Хьэсэмбий, Тхыгъуэхэ Чопэ, нэгъуэщIхэми. Сытми, цIыхум я зэфIэкIыр здынэсыр яригъэлъагъужат Сэфарбий. Ар хуабжьу гукъинэжт. ЩIалэщIэу еджапIэм гущэ усэ зымыцIыхуахэм иджы я ролхэр пылъхьэншэу ягъэзащIэт. Куэд темыкIыу, адыгэ газетым, «Ленин нур»-м и редактор нэхъыщхьэ Шурдым Кушыку щIалэм и Iуэху щIэкIэр игу ирихьри къригъэблэгъащ редакцэм щылэжьэну. Сэфарбий «хьэуэ» жимыIэу, 1970 гъэм редакцэм и бжэщхьэIум ебэкъуащ. Апхуэдэу лъэпкъым хуэлэжьэну, и зэфIэкI къыщигъэлъэгъуэну ар лэжьапIэщIэм Iуохьэ. ЩIалэр зыхэхуа гупыр Хэку зауэшхуэр къызэранэкIауэ, куэд зылъэгъуа, куэд зи нэгу щIэкIа адыгэлIхэт, нэхъыжьыфIхэт. Уахэтыну, чэнджэщэгъуу, псэлъэгъуу уиIэну узыщIэхъуэпсын защIэт. Ямыгъэгужьейуэ абыхэм Сэфарбий я нэIэ щIагъэувэри, лажьэу щIидзащ. Апхуэдэуи нэхъыжьхэм гу лъатащ Сэфарбий творческэ тхыгъэ гуэрхэр къызэригъэщIым. Чэнджэщ къратащ ахэр зэхуихьэсу тхылъ щхьэхуэу къыдигъэкIыну Апхуэдэу Сэфарбий и къалэмыпэм къыщIэкIащ тхылъ гъэщIэгъуэнищ. «НехьэкI — къехьэкI хэмыту», «ЛIо тIэ пщIэнур», и лэжьэгъухэр и гъусэу: АбытIэ Владимиррэ Анзор Мухьэмэдрэ къыдагъэкIащ «Джэ макъ» зыфIаща тхылъыр. ТхакIуэм нэхъ къехъулIэу къалъэгъуащ гушыIэхэмрэ ауанхэмрэ. Мы тхылъхэм деж Сэфарбий хузэфIэкIащ ауанхэр къигъэсэбэпурэ цIыхум и лэжьыгъэм щыуагъэу иIэхэр, и гъащIэм зэран къыхуэхъухэр сэтей къищIын. Куэдыр я щхьэ иригъэгупсысыжащ. Сыту жыпIэмэ, ахэр къызыхихыр гъащIэрат. Адыгэм диIэщ псалъэжь абы теухуауэ: «БжызоIэ, сипхъу, узоIуэкI, си нысэ» жэуэ. АтIэ, щIагъщIэбзэм и къарур къэзыгъэлъагъуэщ гушыIэр. Зэрыфлъагъущи, нобэ зи гугъу фхуэсщIа егъэджакIуэр, гъэсакIуэр, узэщIакIуэр, аргуэрыжу журналисту ди адыгэ газетым зи гуащIэ илъэс 27-кIэ щызыгъэтIылъа ХьэпэнцIыв Сэфарбий гъащIэ гъуэгу дахэ къикIуащ. 1996 гъэм пенсэм кIуами, и лэжьыгъэм пищэри, 1997 гъэ нэгъунэ лэжьащ. И гуащIэдэкI лэжьыгъэшхуэм къыпэкIуэу къэралым къыхуигъэфэщащ «За доблестный труд» медалыр, «Ветеран труда» нагъыщэр, щIыхь-щытхъу тхылъхэр. Абы уфIэкIынщи, къэралым и Профсоюзым и ЦК-м тхылъ хэгъэщхьэхукIакIэ ХьэпэнцIывым и цIэр иIуащ. Аргуэру, дригушхуэу, Сэфарбий и лэжьыгъэм, и зэфIэкIым къыпэкIуэу къыфIащащ «Заслуженный журналист КЧР» щIыхьыцIэ лъапIэр. Сэфарбий унагъуэ хьэлэмэт иIэщ. И щхьэгъусэ Шумахуэхэ Розэрэ езымрэ зэдапIащ щIалитIрэ зы пщащэрэ. Ирагъэджащ, я лъэ трагъэуващ. Сэфарбийрэ Розэрэ ноби гъащIэм и зы Iыхьэ узыншэу, дагъэгуфIэу зэдакIу. Тхьэм куэдрэ дяпэ иригъэтхэ! КЪЭЗЭНОКЪУЭ Хьэсэмбий
Больше на Черкес хэку
Подпишитесь, чтобы получать последние записи по электронной почте.
