Адыгэ литературэм и тхыдэм, и къежьапIэм, и зыужьыныгъэ гъуэгуанэм и гугъу пщIымэ, СССР-м и тхакIуэхэм я Союзым хэт, Къэрэшей-Черкес Республикэм и цIыхубэ тхакIуэ, «За доблестный труд в Великой Отечественной войне», «За долголетний доблестный труд медалхэр къызыхуагъэфэща «КХЪУЭХЪУ Цуцэ Мэжид и пхъур къыхуумыгъэщыну Iэмал иӀэкъым. Мы гъэм мэкъуауэгъуэм и 20-м мы бзылъхугъэ гъэщIэгъуэныр, адыгэ прозэм зыми емыщхь лъэужь дахэ къыхэзынар, къызэралъхурэ илъэси 105-рэ ирокъу.
Къэрэшей-Черкесым и цӀыхубэ тхакӀуэ АбытӀэ Владимир Кхъуэхъу Цуцэ и юбилейуэ газетым щытетхыхьам, мыпхуэдэ и гукъэкӀыжкӀэ къригъэжьауэ щытащ ар:
«Зы зэман ди къуажэ библиотекэхэм ящыщ зым сыщӀыхьауэ, абы щылажьэ бзылъхугъэм сыздепсалъэм, мыпхуэдэу къызжиӀащ: «Дыгъуасэ тхакӀуэ Кхъуэхъу Цуцэ мыбы къыщӀыхьати, къызэупщӀащ и тхылъхэр щӀэджыкӀакӀуэхэм яджыну щӀыхьэрэ щӀэмыхьэрэ. Сэ сыщыукӀытэурэ езгъэлъэгъуащ лӀы гуэрым а дакъикъэхэм къихьыжа «ФатӀимэт»-р, и тхылъым дэт напэхэм лажьэу зэрыщIадзам. Ауэ сыпэмыплъауэ щыгуфӀыкӀащ ар тхылъым жьыфэ къызэрытеуам. «А сызэрахьэкӀын, сыту сыбгъэгуфӀа? Си къалэмым къыщӀэкӀар зэӀэпахыурэ щагъэукъуейкӀэ, ар сэр кӀэ насып инщ — стхыр хьэулейкъым, йоджэхэ…» — жиӀат абы».
Мы къэхъукъащӀэм куэд къыпхуеӀуатэ Цуцэ и дуней еплъыкӀэм, и гупсысэкӀэм теухуауэ, нэхъыщхьэжыр, тхакӀуэм и ӀэдакъэщӀэкӀ хъуахэр цӀыхубэм яфӀэгъэщӀэгъуэну, зэӀэпахыу зэраджращ… Абыхэм я гугъу пщӀымэ, апхуэдэщ «ФатIимэт» трилогиер, «Анэм и пэш» романыр, «Фатулыхь и зы махуэ», «Ефэндым джэдыщхьэ зэришхар», «Нысэ ябгэ», «Дыгъужьыхуэ» рассказхэр, нэгъуэщӀхэри. Кхъуэхъу Цуцэ 1920 гъэм КъэсейхьэблэкӀэ зэджэу щыта, Хьэбэз цӀэр зыфIащыжа адыгэ къуажэм къыщыхъуащ. IэщIагъэкIэ, лэжьыгъэкIэ, лэжьэнкIэ цIэрыӀуэу щытащ Цуцэ къыздихъухьа унагъуэр. Пщащэ цIыкӀур къыдэкӀуэтея нэужь, мэкъумэшыщIэ щIалэгъуалэм и еджапIэм щӀагъыхьэри, ар къиухащ (ШКМ). Ауэ зэрысабий лъандэрэ егъэджакӀуэ хъуну щӀэхъуэпса пщащэр Черкесск дэт педучилищэм щӀэтӀысхьэри, абыи щеджащ. ИужькӀэ и щӀэныгъэм Налшык дежи егъэджакӀуэ институтым щыхигъэхъуащ.
ЕгъэджакIуэ IэнатIэм Цуцэ пасэу пэрыувауэ щытащ: 1940-1958 гъэхэм къриубыдэу егъэджакӀуэу лэжьащ. Сабийхэр гъэсэнымкIэ лъэкIыныгъэшхуэ иIэу зыкъэзыгъэлъэгъуа адыгэ бзылъхугъэр трагъэхьащ Черкес автоном хэгъуэгум щыпсэу лъэпкъхэм я еджапIэ-интернатым и унафэщӀу. Абдеж Цуцэ пылъхьэншу илъэс бжыгъэкӀэ щылэжьащ. 1958 гъэм Цуцэ иджыри зы ӀэнатӀэ лъагэ хузехьэну къалъытэри, ар Къэрэшей-Черкес тхылъ тедзапIэм и редактор нэхъыщхьэу трагъэхьащ. Къыхэгъэщыпхъэщи, а IэнатIэшхуэм Цуцэ илъэс 17-кIэ пэрытащ.
Абы щылэжьэху адыгэ тхакIуэ куэд игъэгушхуащ, я IэдакъэщIэкI мымащIи дунейм къытехьэнымкIэ сэбэп яхуэхъуащ. Апхуэдэт Брат Хьэбас, Хьэкъун Исуф, Шорэ Хьэсин, Шэрджэс Алий, Аслъэнхэ Михаил, АбытIэ Владимир, Шорэ Ахьмэд, Дыгъужь Къурмэн, Дэбагъуэ Мухьэмэд, Бемырзэ Мухьэдин, АбытIэ Хъызыр, Гъуэзджэш Хъызыр, Нэхущ Мухьэмэд, Анзор Мухьэмэд, ХьэпэнцIыв Сэфэрбий, Къантемыр Тыркубий сымэ. ЖыIэпхъэщи, абыхэм Цуцэ сыт щыгъуи фIыщIэ, пщIэ зэрыхуащIыр къыхагъэщу щытащ.
Цуцэ езым и тхыгъэхэм я гугъу пщӀымэ, абыхэм адыгэ гъащӀэм, цӀыху зэхэтыкӀэм щыгъуазэ ухуащӀ. Бзылъхугъэм къигъэщӀа прозэр щӀэзыджыкӀахэм къыхагъэщ сюжетхэм, лӀыхъужьхэм я псэр щӀэпӀейтей Ӏуэхугъуэхэм узэрызыӀэпашэр, уи гум куэдрэ образхэр зэрыщыпсэухэр. Шэчыншэу, Цуцэ и тхыгъэхэр къыщигъэщӀым, абы езым и нэгум щӀэкӀа, зыхуэза, илъэгъуа Ӏуэхугъуэхэращ дэхьэхыгъуафӀэу ди пащхьэ кърилъхьар. Бзылъхугъэм и акъылкӀэ, игукӀэ зыхищӀа гъащӀэ къэхъукъащӀэхэр художественнэ тхыгъэ къызэрымыкӀуэ къазэрыхэкIар, дауи, зэчий бгъэдэлъами и фӀыщӀэщ. Цуцэ къиIэт гукъеуэхэр унагъуэм, уэрамым, лэжьапIэм узыщрихьэлIэ Iуэхугъуэхэрат.
ЦIыкIухэми, балигъхэми, бзылъхугъэхэми, цIыхухъухэми я гущIэм иплъэфт тхакIуэр. Нэгъэсауэ къитIэщIт игъащIэми жылагъуэм къыдекIуэкI гукъеуэхэр. ГъэщIэгъуэныр аракъэ, абыхэм жэуапи къахуигъуэтыжт. КъинэмыщӀауэ, зытепсэлъыхь цӀыхухэм яIурилъхьащ дызыIэпызышэ бзэ жан, IупщIу ди нэгу щӀигъэкIын лъэкӀащ дэтхэнэ образми и хьэл-щэныр. Кхъуэхъу Цуцэ литературэм къыхыхьауэ щытащ 1950 гъэхэм и етӀуанэ Ӏыхьэм икIи абы ди прозэм и зыужьыныгъэм и гуащIэшхуэ зэрыхэлъым, и зэфIэкIхэм къытепсэлъыхьащ филологие щӀэныгъэхэм я докторхэу, профессорхэу Бэчыжь Лейла, Хъупсырокъуэ Хъызыр, педагогикэ щӀэныгъэхэм я кандидат Дзасэжь Хьэсанш сымэ. Иужьрейм, жыӀэпхъэщи, зэуэ гу лъитащ адыгэ щӀэблэм гъэсэныгъэ дахэ хэлъхьэнымкIэ Кхъуэхъу Цуцэ и тхыгъэхэр хэкIыпIэфIу зэрыщытым.
Псом хуэмыдэу Цуцэ цӀэрыӀуэ зыщӀа и ӀэдакъэщӀэкӀхэм ящыщщ «ФатIимэт» роман-трилогиер. Тхылъыр мызэ-мытӀэу урысыбзэкӀэ зэрадзэкӀыурэ Москва къалэми къыщыдагъэкӀауэ щытащ. Романым и гугъу щы щӀащ бгырыс пщащэм и псэ щытыкӀэм, ар гъащӀэм зыхуэзэ къэхъукъащӀэхэм, абыхэм и хьэл-щэныр, и дуней еплъыкӀэр, и гупсысэкӀэр зэрапсыхьым, зэрахъуэжым. Апщыгъуэми, Цуцэ хузэфӀэкӀащ и лӀыхъужьхэм къащыщӀ Ӏуэхугъуэхэм ягукӀэ, нэрымылъагъуу нэгъуэщӀхэмкӀэ, зэрыхущытхэр къыднихьэсын.
ФатIимэт и теплъэр ар зы бзылъхугъэм и теплъэ къудейкъым, атӀэ абы и зэманым псэуа цӀыхубзхэм я дуней еплъыкӀэм зэрызипсыхьа тхыдэ напэкӀуэцӀщ. Къапщтэмэ, философие еплъыкIэхэр куууэ къэзытIэщIын япэ щIэзыдза ди лъэпкъэгъу бзылъхугъэщ Кхъуэхъу Цуцэ. Аращ адыгэ бзылъхугъэм и гурыгъу-гуращэхэр нэгъэсауэ япэ сэтей къэзыщIар, цIыхухэм я пащхьэ изылъхьар. Цуцэ и тхыгъэхэм ящыщ куэд щадж Къэбэрдей- Балъкъэрым, Адыгейм, Къэрэшей-Черкесым я еджапIэхэм, ахэр хагъэхьэ ди сабийхэр анэдэлъхубзэкIэ зэрырагъаджэ тхылъхэм. Абы и IэдакъэщIэкIхэр ноби цIыхухэм я пащхьэ илъщ, сыт хуэдиз пIалъэ темыкIами, цIыху гупсысэр иджыри ягъэуш, сатырхэм къыщытIэщIа теплъэгъуэхэр жьы хъуакъым. ТхакIуэм и псалъэм иригъэгъуэта къарум илъэсхэр щыпэмылъэщ щыIэщ. Кхъуэхъу Цуцэ къыщӀэна тхыгъэхэр абыхэм языхэзщ, шэчыншэу.
Больше на Черкес хэку
Подпишитесь, чтобы получать последние записи по электронной почте.
