Чэтыкъуэ и «жэнэт плIанэпэ»

Жьакуэ арыкъым и щIыгу Iыхьэ къыщызыщтауэ щызыгъэлажьэ Мамхэгъ Арсен и деж дыщыкIуэм, Хьэбэз дызэрыхэжым хуэдэу, сигу къэкIыжащ «Къуажэ туризм» рубрикэм щIэту «Черкес хэкум» тетауэ щыта си тхыгъэр. Абы теухуауэ къысхуэушыжа гупсысэхэмкIэ сыдэгуэшащ ди редакцэ машинэм и гублащхьэдэс Къардэн ЗэIудин. Ари акъылэгъу къысхуэхъуащ. А тхыгъэм мыпхуэдэ къыхэлъхьэныгъэ щысщIауэ щытащ: Iэдииху чэщанэр зытет лъагапIэм къикIыу Хьэбэз сэнтхым и лъэныкъуэкIэ щыIэ бгыщхьэм екIуалIэу кIапсэ гъуэгу яукъуэдиймэ дэгъуэ гуэр хъунут. Абы щIыгъуу а лъэныкъуэ дыдэмкIэ шэщ щызэрагъэпэщмэ, фIы гуэрт. Туристхэр лъэс лъагъуэмкIэ е кIапсэ гъуэгумкIэ Iэдииху чэщанэм дэкIынути зыщаплъыхьынут. Абы кIапсэ гъуэгумкIэ къикIыжынути, шэщыр зытет щIыпIэм екIуэлIэнут. Шыуанэ зэтелъыр бэджэнду къащтэнути, Хьэбэз сэнтхым и губгъуэхэр къызэхакIухьынут. Апхуэдэ зыгъэпсэхугъуэ программэм димыхьэхын турист щыIэкъым. Мы гупсысэр къыщIэсхьыжыр Мамхэгъ Арсен и деж абы зэ аргуэру дыхуэкIуэжынущи аращ.

Жьакуэ администрацэм дызэрыIулъадэм хуэдэу, къытпежьащ къуажэм и Iэтащхьэ Хьэщкъуей Руслан. Ди редакцэ машинэр администрацэ бжэIупэм къыIудигъанэри, къуакIэбгыкIэ гъуэгухэм нэхъ ятегъэпсыхьа и машинэмкIэ губгъуэм дришащ. Куэдри дытетакъым, гъуэгури Iейтэкъым, мыбы ипэкIэ машинэ зэдэжэхэр щекIуэкIа къудейт, икIи гъуэгур зэтрагъэпсыхьат. Дызэримыдзэу, тыншу дынэсащ.

АдэкIэ къыщыдэжьэххэт Жьакуэ губгъуэм и Чэтыкъуэ щIыпIэм «жэнэт плIанэпэ» къыщызэзыгъэпэща Мамхэгъ Арсен. Иджы лIыпIэ иува, жьакIэ тхъуа дахэ зытет Арсен Жьакуэ еджапIэр къыщиуха 1986 гъэм сэри а еджапIэм и унафэщIым классщIыб лэжьыгъэмкIэ и къуэдзэу сылэжьащ.

Арсен сигу къигъэкIыжащ а гъэ дыдэм сабийхэм срагъусэу Хьэбэз военкоматым нэгъунэ лъэсу (кросс) дызэрежэхауэ щытар. ИлъэсипщI хъуащ Арсен гектаритху хъу щIыгу Iыхьэр къызэрищтэрэ. Ар бжыхькIэ къихухьащ. Жьыпэу щIыпIэу щыт уэхым псэуалъэхэр иригъэуващ.

ЩIыгур къритхъури, псы иригъэлъэдащ. ХигъэтIысхьащ бдзэжьей лIэужьыгъуэхэр. Зэхигъэуващ бжьэ матэхэр, хисащ бжьэхэм фо нэхъ къызыхах къэкIыгъэхэр, пхъэщхьэмыщхьэ жыгхэр: мыIэрысей, кхъужьей, шэдыгъуей, зей жыпIэми, нэгъуэщIхэр. Жэм щхьэ бжыгъэ иIыгъщ, мэлхэр, джэдкъазхэр ехъу. Шыхэр зэригъэпэщын и мурадщ.

Абдежым сыдэгуэшащ нэхъапэIуэу зи гугъу сщIа си гупсысэхэмкIэ: шэщ игъэуврэ, цIыхухэр нэгузыужь къригъэблагъэу, абыхэм шууэ Жьакуэ къуакIэбгыкIэхэр къызэхригъэкIухьу игъэпсмэ, фIы дыдэ, хэхъуэ хэкIыпIэ хъунущ. АбыкIэ Арсен акъылэгъу къысхуэхъуа къудейкъым, ар езыми и гугъэ щэхуу къыщIэкIащ. Шыхэр и хъуэпсапIэщ.

Хьэщкъуей Руслан зэрыжиIэмкIэ, Мамхэгъ Арсен лэжьакIуэщхуэщ, ерыщу Iуэхум пылъщ, ищI мурадхэр зыIэрызыгъыхьэщ. Арсен и закъуэ губгъуэм иткъым, и къуажэгъухэр, и ныбжьэгъухэр къыдоIэпыкъу, псом хуэмыдэу, фо щIэхугъуэм, нэгъуэщI Iуэхухэм я гуащIэгъуэм. Абы къинэмыщIауэ, жьакуэдэсхэр, я сабийхэр ящIыгъуу, Арсен деж куэдрэ къокIуэ, сабийхэм удз гъэгъахэр, амдэгурэ, мэракIуэхэр къапщI, ягу пэщыху губгъуэ джабэхэм къыщажыхь, хьэуа къабзэ яшэ, дыгъэм зрагъэс.

Къуажэ унафэщIри мэгугъэ мы жэнэт щIыпIэр турист кIуапIэ ящIыну. Жьыщхьэ махуэ хъуа и адэ-анэми Арсен и Iуэхухэр къыдащтэ, чэнджэщэгъу къыхуохъу, езыхэр мыбы къыдокIри зыщагъэпсэху. И адэ Мухьэмэд чэнджэщэгъу къыхуохъу фо къызыпыкI къэкIыгъэхэр къыхихынымкIэ, къигъуэтынымкIэ, ар къыдащтэ нэгъуэщI фермерхэм, хыхьэхэкIым пылъ адыгэ щIалэхэм. Псалъэм и жыIэгъуэкIэ, абы хуабжьу къыщхьэпащ Черкесск къалэм жыг хадэ зыгъэкIыу дэс Дэбагъуэ Къанщауэ. Абы къритащ бжьэхэм фо къызыпах жыгхэр, къыхуишэри и псы хъурейм хухиутIыпщхьащ алэр, шубакъ, алэху (зэрызэкIэлъыкIуэм хуэдэу: карп, сазан, белый амур) бдзэжьей шырхэр.

Арсен зыдэплъеин, гъащIэ щапхъэ хуэхъун куэд иIэщ. Абыхэм ящыщщ и адэшхуэм и адэж Мамхэгъ Хьэжымырзэ. Ар щIыгу куэд зыгъэлажьэ, Iэщ куэд зезыхуэ, бжьэхъуэным хуэIэзэу щытащ. Абы и сурэтыр зэрехьэ нобэр къыздэсым. Щапхъэщ илъэс куэдкIэ сабийхэр, мы сатырхэр зытхри яхэту, ботаникэм хуезыгъэджа и адэ Мамхэгъ Мухьэмэд. АдэкIэ езым и гупсысэкIэрэ и Iуэху еплъыкIэрэ иIэжщи, езым нэхъ тэмэму къызэрилъытэм хуэдэу и Iуэхухэр и щхьэ акъылкIэ елъагъуж. Мэпсэу цIыху щхьэхуиту, и гуащIэм и хъер илъагъужу.

ДЭБАГЪУЭ Хьэтызэ