АДЫГЭР и гум щигъафIэт

Адыгэ литературэм, лъэпкъ этнографием хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа, СССР-м и тхакIуэхэм я Союзым хэт, щIэныгъэлI, тхыдэдж МафIэдз Сэрэбий щIышылэм и 23-м илъэс 90 ирикъунут. Мы адыгэлI щыпкъэр дэнэ щыпсэу ди лъэпкъэгъухэми къацIыхуащ «Адыгэ Хабзэ» зыфIища и тхылъ гъэщIэгъуэныщэмкIэ, Абы къинэмыщIауэ, и Iэдакъэм къыщIэкIа, гунэс ящыхъуа «ЩIакIуэ фIыцIэ», «Щхьэц нэпцI», «КъафIэхъу», «Шыдыгъу», «Нэчыхь», «ЛIыгъэ», «Мыхъур» повестхэр, «Гъыбзэ хуэфащэт», «Мыщэ лъэбжьанэ» романхэр, шэчыншэу, адыгэ прозэм и хъугъуэфIыгъуэхэм ящыщ хъуащ.

МафIэдз Сэрэбий Хьэжмэстафэ и къуэр Къэбэрдей-Балъкъэрым хыхьэ Аруан районым и Джэрмэншыкъ къуажэм 1935 гъэм щIышылэм и 23-м къыщалъхуащ. Къуажэ еджапIэр къиуха нэужь, 1950-1954 гъэхэм Налшык дэт педучилищэм щеджащ. Ар къиухри, 1954 гъэм пэщIэдзэ классхэм щригъэджэну и къуажэм игъэзэжащ. Еджэныр зи псэм къищтэ, щIэныгъэм хуэпабгъэ Сэрэбий илъэс фIэкI мылажьэу, КъБкъУ-м студенту щIэтIысхьащ.

Университетым щеджа илъэсхэращ МафIэдзыр адыгэхэм пасэ зэманым къадэгъуэгурыкIуэу щыта щэнхабзэр джыным щыдихьэхари, лъэпкъ IуэрыIуатэр зэхуэхьэсыжыным елэжьын щыщIидзари. 1967-1968 гъэхэм щIэныгъэм дихьэхыпа Сэрэбий краеведческэ музейм щолажьэ. КъыкIэлъыкIуэ илъэситIым ар тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ я фэеплъхэр хъумэнымкIэ жылагъуэм Къэбэрдей-Балъкъэрым щиIэ къудамэм жэуап зыхь и секретарщ. 1969-2000 гъэхэм МафIэдзыр Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым щылэжьащ. Апщыгъуэм Сэрэбий лэжьыгъэшхуэ игуэщIащ. Апхуэдэу, Миклухо-Маклай и цIэр зэрихьэу Москва дэт институтым МафIэдзым и кандидат диссертацэр 1974 гъэм щыпхигъэкIауэ щытащ. А лэжьыгъэр зытриухуар адыгэхэм сабийр гъащIэм, псэукIэм зэрыхуагъасэ, зэрыхуаущий щIыкIэрат. 1989 гъэм къыкIэлъыкIуэ диссертацэр пхигъэкIри, тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор цIэри къыфIащауэ щытащ.

Зи лъэпкъыр фIыщэу зылъагъу лIым щIэныгъэм къинэмыщIауэ, художественнэ тхыгъэми зэман къахухигъэкIын лъэкIащ. 1968 гъэм МафIэдзым «ЩIалэгъуэм и зы гъуэгу» зыфIища и япэ повестыр дунейм къытехьащ. Абы 1974 гъэм къыкIэлъыкIуащ «ЩIакIуэ фIыцIэ» повестыр: XVI лIыщIыгъуэм и япэ Iыхьэм Тыркумрэ Кърымымрэ къикI зэрыпхъуакIуэхэм адыгэ лъэпкъым трагъэлъу щыта хьэзабым щыщ зы теплъэгъуэ къэзыгъэлъэгъуэжыр. Къыхэгъэщыпхъэщи, авторым хуабжьу дахэу къретхэкI псы IуфитIым щетIысэкIа адыгэ къуажэхэм я теплъэр, абыхэм я псэукIэр, къуажэр къэзыухъуреихь жыг хадэхэр. МамырщIэкъу жылэхэм къатеуа зэрыпхъуакIуэхэм адыгэ цIыхухэр зэрапэщIэувар, лIакъуэлIэш Жанботрэ кърымыдзэр къытхуэзыша хъаныкъуэмрэ гукъинэжу, уи фIэщ хъууэ къигъэлъэгъуащ МафIэдзым. Апхуэдэуи, и гугъу щIыпхъэу къыдолъытэ 1981 гъэм «Iуащхьэмахуэ» журналым къытехуауэ щыта «Шыдыгъу» повестым. Мы тхыгъэр детектив жанрым фIы дыдэу йозагъэ. «Зэхэзыхым яфIэтелъыджэт дыгъуэсжэщ къэхъуар. Дамыщыкъуэ Жанхъуэт и уанэш ахъырзэманыр ядыгъуащ. АдыгэлIыр ткIийщ, жаIэ. Ауэ ар и уанэшым едэхащIэу, абы и пщэм Iэ дилъэу хэт илъэгъуа?» Апхуэдэущ повестым къызэрыщIидзэр…

Адыгэм и блэкIам зыщигъэгъуазэу, и къэкIуэнум иригузавэу дунейм тета МафIэдз Сэрэбий и къалэмыпэм къыщIэкIащ «Гъыбзэ хуэфащэт», «Мыщэ лъэбжьанэ» зыфIища дилогиери. Абыхэм къагъэлъэгъуэж XVIII лIыщIыгъуэм и кIэухымрэ XIX лIыщIыгъуэм и япэ плIанэмрэ адыгэ лъэпкъым и псэукIэу, и зэхэтыкIэу, и дуней тетыкIэу, и хьэл-щэну щытар. А романхэм узыщрихьэлIэ образхэу Жанхъуэт Кушыку, Джырандыкъуэ, Билъос тэн, Бэгъэуш, ХьэщIэмахуэ сымэ нэгум къыщIэгъэхьэгъуафIэщ, адыгэ хьэл-щэныр нэсу къэзыгъэлъагъуэщ. Жанхъуэт Кушыкупщыр МафIэдзым нэхъ хиIэтыкIхэм ящыщщ. Кушыкупщым и гурыгъу-гурыщIэхэр утыку къызэрырилъхьэным, абы лъэпкъым папщIэ игъэвыр нэIурыт зэрищIыным хущIокъу. И нэкIэ илъагъуу пщы уэлийм и къуэр яукIами, илъ имыщIэжу бийм къызэрыпекIуэкIар къэрабгъагъэу къызыщыхъун щыIэми, ар абы хэлъа лIыгъэм и щыхьэту зэрыщытыр, псом хуэмыдэу, къэнэжа лъэпкъ мащIэр къызэтенэныр пщым и къалэн нэхъыщхьэу, икIи а зым фIэкIа ар къэзыгъэувыIэ зэрыщымыIар зэIухауэ тхакIуэм дегъэлъагъу. МафIэдзым и Iэдакъэм къыщIэкIа сыт хуэдэ художественнэ тхыгъэри зытеухуар, зыхуэкIуэжыр зыщ — лъэпкъым и блэкIаращ. МафIэдз Сэрэбий и цIэр къыщипIуэкIэ, и гугъу умыщIыну Iэмал зимыIэщ 1994 гъэм къыдигъэкIа «Адыгэ хабзэ» тхылъыр. А лэжьыгъэшхуэр сыадыгэщ жызыIэу мы щIылъэм тет дэтхэнэ зы унагъуэми илъыпхъэу къыдолъытэ. Илъыпхъэ къудейкIи зэфIэмыкIыу, къыщагъэсэбэпыпхъэщ. «Адыгэ хабзэ» тхылъыр ди хабзэр дджыжынымкIэ IэмалыфIу зэрыщытым и мызакъуэу, ар икIи мыкIуэдыжын лъэужь дахэщ. Адыгэ щыпсэу дэнэ къэралми щыIэщ а тхылъыр. «Дэтхэнэ тхылъми хуэдэу, зэвмыгъэтIылъэкIыжу, тевмыгъэкIуэту, фщIэр дыщIывгъуи хабзэ щыпкъэр адэкIэ вгъэкIуатэ, евгъэфIакIуэ, цIыхугъэкIэ, адыгагъэкIэ вгъэнщI, абы щыгъуэми евмыгъэлейуэ. Ебгъэлея нэужькIэ адыгагъэ дыдэри фэрыщIыгъэ мэхъуж». Мы псалъэхэр зи гугъу тщIы тхылъым и кIэухыу авторым щIэджыкIакIуэхэм зэрызахуигъэзэжа лъэIущ.

МафIэдз Сэрэбий цIыху хьэлэмэтыщэу, акъыл куу зиIэ адыгэлIу щытащ. Абы и лъэпкъыр, и хэкур и псэм щигъафIэ зэпытт. А лIы щэджащэр КъБР-м и Къэрал саугъэтым и лауреат тIэунейрэ, щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ Iуэхузехьэ зэрыхъуар и лэжьыгъэ къызэрымыкIуэхэм я фIыгъэщ. ЩIэныгъэлI щэджащэр иужьрей илъэсхэм (2000-2007 гъэхэм) къриубыдэу КъБкъУ-м тхыдэмкIэ кафедрэм и профессору, цIыхубэ хъызмэтым и тхыдэмкIэ кафедрэм и унафэщIу щылэжьащ. 2007 гъэм жэпуэгъуэм и 22-м МафIэдз Сэрэбий дунейр ихъуэжащ. Езыр къытхэмытыжми, адыгэлIым къигъэна щIэиныр зэрылъэпкъыу гъуазэ тхуэхъуащ ди адэжьхэм ябгъэдэлъа хабзэр, щэнхабзэр, гупсысэкIэр нэхъ куууэ зыхэтщIэнымкIэ.

Зыгъэхьэзырар ЧЫРБЫЖ Иринэщ