Белгород областым хыхьэ Березовкэ жылагъуэм щыпсэуащ, Хэку зауэшхуэм и ветеран Войкин Дмитрий. Зауэр зыпэщIэкIа ветераным, Хэку зауэшхуэм и кIыхьагъкIэ десанту хэта лIым и бгъэм щылыдт «За боевые заслуги», «За взятие Вены», «За победу над Германией» медаль лъапIэхэр.
Ауэ, сыткIэ дэ къыдэхьэлIа Белгород областым щыпсэуа зауэлI — ветераныр?.. Войкин Дмитрий, зэрыжытIауэ, десант частым хэтащ. Интернетым, шэч хэмылъу, лъэкIыныгъэ куэд къыует. Апхуэдэ зы Iэмалу дэ хъыбар гъэщIэгъуэныщэ къытIэрыхьауэ щытащ Дмитрий Дмитриевич жиIэжауэ. ЛIыр зыщыпсэу областым щыIэ телевиденэ журналистхэм ветераным зэпсэлъэныгъэ драгъэкIуэкIкIэрэ, Войкиныр къытепсэлъыхьащ я частым къулыкъу щызыщIауэ Совет Союзым и ЛIыхъужь хъуахэм. къиукIыпIэм (амбразурэм) иридзащ.
Гранатэхэр къэуа нэужь, бийм и пулеметыр далэкIэ къызэтеувыIащ. Ауэ къэуэн щиублэжым, Хьэлмырзэ амбразурэм зытридзэри и IэпкълъэпкъымкIэ зэхуищIащ. Пулеметым зиущэхуащ. Ди сэлэтхэм зыкъаIэтри, ебгъэрыкIуэныгъэкIэ къащтащ бийм и дзотыр. Къумыкъу Хьэлмырзэ и хьэдэр щыщIалъхьэжащ Сухая Каменкэ жылэм и гъунэгъуу. Нежинский Валентин «Икон-Хьэлъ щыщ зауэлI» зыфIища и тхыгъэм мыпхуэдэу итщ: «1943 гъэм Кумуковхэ я унагъуэм къыIэщIыхьащ губгъуэ пощтым и мыхъур зытет пакет. Абы илът еджапIэ тетрадым и зы напэм и ныкъуэ нэхъ мыхъу тхылъымпIэ кIапэ, мыпхуэдэу тетхауэ: «Рядовой Кумуков Хьэлмырзэ Сыхьэтджэрий и къуэр лIыхъужьыгъэ хэлъу хэкIуэдащ 1943 гъэм шыщхьэIум и 25-м. ЩыщIалъхьэжащ Изюмскэ районым и Сухая Каменкэ жылэм…» ВЛКСМ-м и ЦК-м и «Молодой коммунист» журналым 1956 гъэм щIидзащ Матросов Александр и лIыхъужьыгъэр къытезыгъэзэжа зауэлIхэм ялъыхъуэныр. 1964 гъэм журналым и къыдэкIыгъуэхэм ящыщ зым тхыгъэ тетт хахуагъэ зезыхьа зауэлIхэм ятеухуауэ.
Абдежым и цIэр къыщраIуат Кумуков Хьэлмырзи, и къекIуэкIыкIари къетхэкIат: «1913 гъэм Икон-Хьэлъкъ къуажэм къыщалъхуащ, 1943 гъэм шыщхьэIум и 25-м щыхэкIуэдащ Изюм-Барвенковскэ къуэрабгъум. Бий дзотым и амбразурэр и IэпкълъэпкъымкIэ зэхуищIащ». Икон-Хьэлъкъ къыщацIыхут Кумуков Хьэлмырзэ и цIэр, мыбдежым щыпсэут и адэ-анэмрэ и къуэшхэмрэ. Хьэлмырзэ езым иIащ щхьэгъусэ Шамшиятрэ сабийхэмрэ. Шэч хэлъыжтэкъым. Аращ, ар ди хэкуэгъущ, Икон-Хьэлъкъ илъэсибл еджапIэм и гъэсэнщ, иужькIэ трактористу лэжьащ. Лъыхъуэн щIадзащ. Область организацэхэмрэ область краеведческэ музеймрэ тхылъ зи цIэ щIэлътэкъым лIыхъужьыгъэ зезыхьа Кумуков Хьэлмырзэ теухуауэ. Москва къыщыдэкI «Молодой коммунист» журналым и редакцэм зыхуагъэзати, жэуап къаритыжащ: езыхэм Кумуков Хьэлмырзэ теухуа хъыбархэр къаIэрыхьащ Хэку зауэшхуэм и ветеранхэм я Союзпсо советым къыбгъэдэкIыу.
Езы Советым деж кърагъэлъэгъуащ Хьэлмырзэ и лIыхъужьыгъэм теухуа газет тхыгъэр. А тхыгъэр зыгъэхьэзырари къыхуагъуэтащ. Ар Ставрополь щыщ, отставкэм щыIэ подполковник Стрельцов Максимт. ЛIыхъужь къызэрыфIаща тхылъыр кIуэдат. Суворов орденыр зезыхьэ 993-нэ Тильзитскэ фочауэ полкым и командир Кваша Иван Тимофеевич игу къигъэкIыжащ: «Сэ Iэпэ щIэздзащ Кумуков Хьэлмырзэ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр къызэрыратам теухуа награднэ тхылъым. Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр къызэрыхуагъэфэщам теухуа тхыгъэр итхащ полкым и политрукым и къуэдзэ Стрельцов Максим Федорович». Илъэс 47-рэ текIыжа нэужь, СССР-м и Президент Горбачев Михаил и унафэкIэ, 1990 гъэм, жэпуэгъуэм Кумуков Хьэлмырзэ (лIа нэужь) къратыжащ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр. Хапчаев Сэлыхь Юсуф и къуэм и гукъэкIыжхэм ящыщщ: «Кумуков Хьэлмырзэ и лIыхъужьыгъэр къыщыхэзгъэщащ «Будни депутатские», «Символы и награды КЧР», «Золотые звезды Карачаево-Черкесии», «Достойные славы» си тхылъхэм. И зэманым сэри сахэтащ лIыхъужьым и хахуагъэм щыхьэт техъуэ тхылъхэр къэгъуэтыжыным пылъахэм. Е 70-нэ гъэхэм сэ тхыгъэ куэд къыщытездзащ Украинэм, Беларусым, Къэбэрдей-Балъкъэрым, Дагъыстаным я хъыбарегъащIэ Iэмалхэм, сыкъыщыпсэлъащ центральнэ, край телевиденэм.
А материалхэр иужькIэ къагъэсэбэпыжащ Кумуков Хьэлмырзэ и лIыхъужьыгъэм щыхьэт техъуэу. Усть-Жэгуэтэ районым хыхьэ Гюрюльдеук къуажэм дыщыпсэуам, дэ Кумуковхэ драгъунэгъуу щытащ. Сэ фIы дыдэу сцIыхут и къуэ Хъалитрэ ипхъу Зоерэ, и щхьэгъусэ Бытдаевэ Шамшият IыхьлыгъэкIэ къытхыхьэу щытащ. Иджы, жагъуэ зэрыхъущи, апщыгъуэм къуажэм дэса куэдыр псэужкъым, зыгуэрхэри нэгъуэщI щIыпIэ куэшыжащ. Ауэ лIыхъужьым и бынхэмрэ абыхэм къатекIыжахэмрэ я хэку цIыкIур ябгынакъым». Икон-Хьэлъкъ къуажэм щагъэуващ ЛIыхъужьым и фэеплъ сын, абы и цIэр фIащащ уэрамым, совхозым, курыт еджапIэм. Черкесск Хахуагъэ уахътыншэм и Аллеем щыгъэуващ абы и бюст, Дагъыстан Республикэм и Терекли – Мектеб къуажэм деж ЛIыхъужьхэм я Аллеем щагъэуващ абы и сын, и цIэр фIащащ уэрамым. Тхыгъэр кърахащ НАЙМАНОВЭ-БУЛГАРОВЭ С. К-Г. и «Летопись мужества» тхылъым Фэеплъ мыкIуэщI гъэлъэгъуащ.
Абы папщIэ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр къратыну и цIэр къраIуауэ щытащ. Ауэ абы теухуа тхылъхэм къулыкъу IэнатIэхэм къыщакIухьыху, зэхэуэхэм адэкIэ пащащ. Житомир къалэм щебгъэрыкIуэм къигъэлъэгъуа хахуагъэм къыпэкIуэу лIых ъ у ж ь ы ц I э р къратыну Богатыревым и цIэр етIуанэу къыхагъэщащ. Ауэ а унафэр тхылъым къинэжащ. Ущхьэгъур къызыхэкIар лъэпкърат — а махуэхэм щIадзат къэрэшей лъэпкъыр ирагъэкIыныр. Ауэ итIани, нэхъапэу (къэрэшейхэр ирамыгъэкI щIыкIэ) и хахуагъэр къызэрыхагъэщауэ щыта тхылъхэр зэфIэкIри, абыхэм Iэ къыщIадзащ. СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и унафэкIэ, гвардием и майор Богатырев Хьэрун Умар и къуэм 1943 гъэм щэкIуэгъуэм (ноябрым) и 17-м къыхуагъэфэщащ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр, къратащ Ленин орденымрэ «Вагъуэ Плъыжьымрэ».
ТекIуэныгъэм и ужь дзэм къэнащ. 1946 гъэм и кIэ нэгъунэ Германием къулыкъу щищIащ. Къратащ Ленин, Невский Александр, Хэку зауэшхуэм и етIуанэ нагъыщэ, Вагъуэ Плъыжь, Нып Плъыжь (щы) орденхэр, медалхэр. Щытащ Чехием и Пардубице, Ленинград (иджы Санкт-Петербург), Карачаевск къалэхэм щIыхь зиIэ я гражданину. ЛIыхъужьым и цIэр зэрахьэ Карачаевск къалэм и еджапIэм, уэрамым, паркым. Абы и цIэр фIащащ Старэ Жэгуэтэ къуажэм и еджапIэм, Усть-Жэгуэтэ къалэм, Къызыл-Октябрь, СарыТюз, Къумыщ къуажэхэм, Первомайскэ жылагъуэм я уэрамхэм. Усть-Жэгуэтэ, Карачаевск къалэхэм ЛIыхъужьым фэеплъ сын щыхуагъэуващ. Черкесск къалэм, ЛIыхъужьхэм я Аллеем и бюст щытщ. лэнхэр игъэзэщIэн папщIэ. 1942 гъэм икIэм полкыр Грузием ягъэIэпхъуащ, истребитель кхъухьлъатэщIэр ягъэунэхуу къагъэIэрыхуэн щхьэкIэ. Мыбдежым икIыу Кърымыр, Севастополь, Новороссийскрэ ТIуапсэрэ я зауэ-хы базэхэр зэрахъумам папщIэ полкыр е 11-нэ кIа хьэуа зэхэуэхэм деж къигъэлъэгъуа хахуагъэм къыпэкIуэу, СССР-м и Совет
Нэхъыщхьэм и Президиумым и унафэкIэ 1944 гъэм щIышылэм и 21-м лейтенант нэхъыжь Стариков Дмитрий Александрович къыхуагъэфэщащ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр икIи къратащ Ленин орденымрэ «Дыщэ Вагъуэ» медалымрэ (№ 2911). 1945 гъэм и жэпуэгъуэм и 20-м Стариков Дмитрий Александрович хэкIуэдащ автомобиль зэжьэхэуэныгъэм. ЩыщIалъхьащ Кърымым и Саки къалэ паркым иIэ къуэшыкхъэм. Къыхуагъэфэщауэ щытащ Ленин орденыр, Бэракъ Плъыжь орденищ, Хэку зауэшхуэм и орден (япэ нагъыщэ), медалхэр. ЛIыхъужьым и цIэр фIащащ Черкесск къалэм и уэрамым, Кавказскэ поселкэм и курыт еджапIэм. ЕджапIэ пщIантIэм дэтщ и фэеплъ бюст. Обелиск щыхуагъэуващ Саки къалэм. Абыхэм ящыщуи и цIэ къриIуат ди хэкуэгъу зауэлI хахуэ ХЬЭБЭЧ Умар… Хьэбэчым зауэм и кIыхьагъкIэ къигъэлъэгъуа хахуагъымрэ зэрихьа лIыхъужьыгъэмрэ теухуауэ тхыгъэрэ нэтын мащIэрэ щыIакъым. Ауэ, нобэ фызыщIэдг ъэдэIунур ветераным накъыгъэм (майм) и 9-м ехъулIэу жиIэжу журналистхэм ятхыжа гукъэкIыжхэращ. Ветераным зэрыжиIэжамкIэ, абы Умар и иужьрей сыхьэтхэр и нэгу щIэкIащ, ди хэкуэгъу лIыхъужьыр щIэзылъхьэжахэми яхэтащ. Фи пащхьэ идолъхьэ Войкиным и гукъэкIыжхэр: — Хьэбэч Умар зыхэта десант частыр ягъэнэхъыбэну сэ сызыхэта дзэ пакIэр дыкъаунэтIауэ щытащ. Ахэри дэр хуэдэу десантникт, Сталинград къалэр бийм къыIэщIэзыхыжахэм яхэтат. Частхэр дызэхагъыхьэжа нэужь, Финляндие лъэныкъуэмкIэ даунэтIащ. Ар къыщыхъуар 1944 гъэрат. Сэ штабым ипкъ иту комендат взводым сыхэтт. Хьэбэч Умар офицерхэм яхэту шхэт, ауэ зы шхапIэм деж дыщызэIущIэ зэпытт. ФIы дыдэу соцIыхуж капитан Хьэбэчыр. Совет Союзым и ЛIыхъужьхэу, капитанхэу Хьэбэчыр, Щукиныр, Кокоевыр я командирт япэ, етIуанэ, ещанэ батальонхэм. Хьэбэч Умаррэ артиллерием и унафэщI Беляевымрэ зэщIыгъуу щIыгум ягъэтIылъыжауэ щытащ. ТIури зэдыхэкIуэдат.
Апщыгъуэм Венэ къалэр къанэ щымыIэу советыдзэм хуит къищIыжагъэххэт. Ди частым штаб ищIауэ зы къату зэтет, къалэ гъунэм щыт унэм щIэст. Мис абы лагъым къытехуэри, щIэсауэ хъуам псэууэ зыри къэнакъым. Япэ щIыкIэ Венэ къалэм и утыкум деж лIыхъужьитIыр — Беляевымрэ Хьэбэчымрэ щыщIалъхьэжащ. Советыдзэм ТекIуэныгъэр къихьыным махуэ зыбжанэ фIэкI къэнэжатэкъым ахэр щыхэкIуэдам. Ауэ, мазэ текIауэ, зауэри иухауэ, дэ Чехословакием дыкъикIыжри, ди зауэлI лIыхъужьхэр япэ здыщIалъхьауэ щыта щIыпIэм къыщIэтхыжащ. Штабым и унафэщI, капитан Ломбух фэеплъ сын иригъэщIри, Венэ къалэм и купсэ паркым деж я хьэдэхэр тхьыжауэ щытащ. Паркым деж ину щыIэтащ жырышыр, кхъухьлъатэр, пушкэр. А жырышым и ижьырабгъумкIэ кумб къиттIыкIри, апхуэдэ къабзэу зэгъусэу, лIыхъужьитIыр аргуэру зэдыщIэтлъхьэжащ. Бэныр трахри, деплъауэ щытащ. ЗэрагъэтIылъам хуэдэ къабзэт. ЛIыхъужьхэм яхуэфащэ щIыхьри ядгъэгъуэтыжащ, уафэгум кIэрахъуэр дэдгъэуеящ… Хьэбэч Умар щIалэ лъахъшэ цIыкIут, интэкъым, ауэ гушхуэ кIуэцIылът, лIыгъэшхуи хэлът.
Ахэр десант командир лъэрыхьхэт, сэлэтхэр, зауэлIхэр яхъумэныр я пщэрылъ пажэу ялъытэт. ЗауэлIхэр тепсэлъыхь зэпытт, хуабжьу фIыуэ ялъагъут Хьэбэчри, Щукинри, Кокоеври. Хьэбэчыр — черкест, Кокоевыр — осетинт, Щукиныр — урыст. ЩIыхь зыхуэсщIу лIыхъужь Хьэбэч Умар и Iыхьлыхэ, и хэкуэгъухэ! Си гум гуапэу къинащ фи хэкуэгъу, лIыгъэ зезыхьэу, лIыхъужьу зауэм и кIыхьагъкIэ хэта Хьэбэч Умар. Сыхуейщ зауэлI хахуэм и фэеплъыр фщымыгъупщэну. Сэ куэдрэ сигу къокIыж ахэр. Тщыгъупщэнуи Iэмал иIэкъым лъырэ пщIэнтIэпсрэкIэ ТекIуэныгъэр къытхуэзылъэщахэр. Зауэм хэкIуэдахэр зыхуэныкъуэжыр ди гум фэеплъыр къинэнращ… Жагъуэ зэрыхъущи, мы хъыбарыр къэзыIуэтэжа Войкин Дмитрий Дмитриевич, илъэс зыбжанэкIэ узэIэбэкIыжмэ, дунейм ехыжащ.
Зыгъэхьэзырар АБИДОКЪУЭ Люсанэщ
Больше на Черкес хэку
Подпишитесь, чтобы получать последние записи по электронной почте.
