Къалмыкъ Юрэ дэслъэгъуар сыт жыпIэу укъызэупщIмэ, псом япэу жыIэпхъэщ ар цIыху нэхуу зэрыщытар. Абы хэт хуэмызами, иджыри зэ хуэзэжыну, Iуплъэжыну щIэхъуэпст.
Ар къызыхэкIыр, сызэреплъымкIэ, Юрэ цIыхум и Iуэхур нэхъыфI зэрыхъуным хущIэкъуу зэрыщытаращ. Ар ауэ сытми зыгуэрым ирипсалъэтэкъым, атIэ зэрызэфIигъэкIыным пылът. ЦIыхухэм я зэхущытыкIэр — хабзэр, цIыхугъэр — ахэр и гъуазэу Юрэ псэуащ. ИкIи дэтхэнэри аращ дызэрыпсэупхъэр. Уи зэхуаку хабзэ дэмылъмэ, псори зэхэтхъуа мэхъу… ХабзэкIэ цIыхухэр зэхэзыгъэтыну зи гугъахэм я нэхъ пажэу СССР-м Юрэ къыщыунэхуат.
Юрэ сигу нэхъ къызэрызгъэкIыжыр епхащ 1991 гъэм накъыгъэ (май) ма-зэм Дунейпсо Адыгэ Хасэм и япэрей зэхуэсым. Апщыгъуэм зэхуэсышхуэ щыIащ: дэнэ щыпсэу адыгэри къекIуэлIат Налшык къалэм. Мис абдеж хэхыныгъэхэр щыщIидзэм щыгъуэ, псоми зэдащтэу Къалмыкъ Юрэ Дунейпсо Адыгэ Хасэм и япэ зэхыхьэм и тхьэмадэу хахауэ щытащ
СызэреплъымкIэ, Юрэ иIэ зэхэщIыкIыр и нэгум къищу къыщIэкIынт, къы-жьэдэкIыр цIыхухэм я фIэщ хъут…
Сэ дэслъэгъуам нэхъ сыкъытеувыIэну сыхуейщ. 1992 гъэм бжьыхьэм Нал-шык къалэм цIыхухэм зыкъыщаIэтауэ щытащ. Абы щхьэусыгъуэ хуэхъуат хабзэншэу Щэныбэ Юрэ зэраубыдауэ щытар. Ар жылагъуэ, адыгэ, Кавказ Iуэху-хэм куууэ хэтт. Ар щаубыдым, Къэбэрдейм щыпсэу адыгэ мин бжыгъэм зыкъаIэтащ. Апщыгъуэм сэри, ди хэгъуэгум щыщ нэгъуэщI щIалэхэри жэщ-махуэ имыIэу Налшык дыщыIащ щыIащ. ИкIи, апщыгъуэм Къалмыкъ Юрэ гъэщIэгъуэн куэд дэслъэгъуащ. Апхуэдэу, жэщу къалэм дыдэту, Ленин уэрамым тет печатымрэ телевиденэмрэ я унэмкIэ цIыхухэр зэрехьэжьащ. Абдеж къэралыдзэм я БТР машинэм и шэрхъхэр ягъэпщэхри, абы ис экипажыр къралъэфыну зэрахуэт. Зызыгъэбыдауэ машинэм исхэм я нэхъыжь офицерым жиIащ: «Сэ сыникIынущ. Ауэ Къал-мыкъ Юрэ къафшэ». Абы къикIыр сыт? Апщыгъуэми дзэм хэтхэм Юрэ зыхуэдэр фIыуэ яцIыхуххэт.
Апхуэдэм цIыхухэр зэ-щIэзыгъэстыр куэд мэхъу. Апщыгъуэми арат. «Дывгъэгъэси, дыкIэрывгъэкIыж» жаIэт зыгуэрхэми. Ауэ Юрэ и гъуэгур нэгъуэщIт — хабзэр, псалъэр, цIыхухэм я зэхуаку къыдэхъуа зэгурымыIуэныгъэр зэхэгъэкIынрат. Юрэ зэи жиIэнутэкъым ухъуанэу, бзаджэнаджагъэ зепхьэу, унэ зэхэпкъутэу, машинэхэр бгъэуфэрэнкIыу уи Iуэхур зэхэбгъэкIыпхъэу. Абы и щхьэ апхуэдэ зэи къэкIынутэкъым икIи укъыхуриджэнутэкъым.
БТР-мкIэ дгъэзэжынщи, экипажыр зэрылъэIуауэ Юрэ къахуэкIуащ. Абдеж ар си нэIуасэххэти, фIэхъус етхри, Iуэхур зытетыр жетIащ. БТР-м бгъэдыхьэри, исхэм япсэлъэн щIидзащ. Офицер щIалэщIэр къикIри, жиIащ ищхьэкIэ къыхуащIа унафэр зэригъэзащIэр. ЖыIэпхъэщи, ищхьэкIэ иджыри зы унафэ къахьамэ, къалэм иджыри БТР бжыгъэ къыдагъыхьэфынут. Арати, Юрэ офицерым жриIащ ар итIысхьэжыну, земыкIуэжыф БТР машинэр щIалэхэм зэралъэфыжынури къыпидзащ. Апхуэдэуи ящIащ.
Къалмыкъ Юрэ апхуэдизкIэ цIыху хахуэт, гу кIуэцIылъти, абы жиIар пхыкIащ. Абы и цIыхугъэр лъагэт, зыми щышынэтэкъым. И цIыхугъэкIэ, и нэхугъэкIэ цIыху бзаджэнаджэм текIуэт. Апщыгъуэм абы Нало Заур тхьэмыщкIэри и гъусэт. Куэд щIауэ дэтт тIури. Арати, Заур жиIащ: «Юрэ, сезэшащ». «Сэри сезэшащ», — жэуап къитыжащ Юрэ. Абдеж псори зэхэтт, мы псалъэмакъыр куэдым зэхахащ. «Сы-сымаджэщ», — жиIащ Заур. «Сэри сысымаджэщ», — пидзэжащ Къалмыкъым. «АтIэ, дыгъэкIуэж», — аргуэру жиIащ Налом. «Хьэуэ, дыкIуэжынукъым. ЦIыхухэр зэхэтщ, дэри дыщытынущ», — жиIащ Юрэ…
Мис абы къегъэлъагъуэ Юрэ хэлъа хьэл-щэныр. Езыми пщIэ зыхуищIти, цIыхухэми яхуищIт. Пэжщ, сымаджэт. И лъыр дэкIуей зэпытт. И гъащIэр пIалъэ кIэщIу къыщIэкIащ…
Иджы а Iуэхугъуэ блэкIахэм согупсысыжри, Юрэ хуэдэ цIыху къыкъуэмыкIатэмэ, а цIыху мин бжы-
гъэм ящыщ куэд, лъэныкъуитIымкIи, а хьэргъэшыргъэм хэкIуэдэнут. Хэт сыт жиIэнкIи хуитщ, апхуэдэ насыпыншагъэр къыщIэмыхъуар зи фIыщIэр Юрэщ. Куржы-абхъаз зауэр къы-щыхъеям, Юрэ хуэдэхэращ цIыху куэд хэмыкIуэдэныр зи фIыщIэу щытари.
Юрэ и хъуапсапIэу щытам сыщыгъуазэщи, ари къыхэзгъэщыну сыхуейщ. 1996 гъэм абы жиIат: «Аль-берт, си хъуапсапIэр пцIыхурэ? Мы ди къуажэм зы унэ щыдэсщIыхьу сыщыпсэуну… Си ныбжьри хэкIуэтащ, пенсэм сыкIуэмэ, ди къуажэжь сыщыпсэунущ. ПщэдджыжькIэ Инжыдж псыхъуэм сыдыхьэрэ тIэкIу къэскIухь хуэдэу…»
Абы и хъуапсапIэр дгъэзэщIэну тхузэфIэкIатэмэ, сыту дэгъуэт. Унэ дэтщIыхьу, Юрэ и пщIантIэ иIэжу, абдеж хуэгъэпса музей щыIэу… Сыту жыпIэмэ, Юрэ и кхъащхьэм, иригъэджахэм щыщ куэд къуажэм къыхуокIуэ. Ахэр кхъащхьэм бгъэдэсщ, тхьэ хуолъэIу. Ар гъэщIэгъуэнщ. Куэд и уасэщ апхуэдэу ягу укъинэныр. СызэреплъымкIэ, Къалмыкъ Юрэ Тхьэм и пащхьэ напэ хужькIэ ихьэжахэм ящыщщ. И унагъуэр Тхьэм игъэпсэу! Лъэпкъми Юрэ щапхъэ хуэхъуу и гъуэгум дытригъыхьэж! Къалмыкъ Юрэ ди гум илъщ икIи икIынукъым.
АДЭМОКЪУЭ Елбэрд, жылагъуэ Iуэхузехьэ