«Унагъуэм, анагъэмрэ сабиигъуэмрэ защIэгъэкъуэным»

ЩАЙ (Адэмокъуэхэ япхъущ) Мадинэ къыщыхъуащ Жьакуэ къуажэм. «Бухгалтерский учет и аудит» IэщIагъэр иIэу ищхьэ щIэныгъэ щызригъэгъуэтащ Къэрэшей-Черкес технологическэ институтым. Бухгалтеру щылэжьащ балигъыпIэм имыувахэмкIэ «Надежда» республикэ реабилитацэ купсэм; КъЧР-м гуащIэдэкIымрэ социальнэ зыужьыныгъэмрэкIэ и Министерствэм бухгалтер щIэтхэныгъэмрэ къэпщытэжыныгъэмрэкIэ и къудамэм и IэщIагъэрылажьэ нэхъыщхьэу, чэнджэщакIуэу, планово — финанс къудамэм и унафэщIу лэжьащ; илъэс пщыкIутхум зэрынэхьэсауэ КъЧР-м гуащIэдэкIымрэ социальнэ зыужьыныгъэмрэкIэ и министрым и япэ къуэдзэщ. Унагъуэ иIэщ, щIалитI епI.

Унагъуэм, анагъэмрэ сабиигъуэмрэ хъумэным, абыхэм ирагъэгъуэт къэрал дэIэпыкъуныгъэхэм, нэгъуэщI социальнэ хуэIухуэщIэхэм теухуауэ зэпсэлъэныгъэ убгъуа дедгъэкIуэкIащ КъЧР-м гуащIэдэкIымрэ социальнэ зыужьыныгъэмрэкIэ и министрым и япэ къуэдзэ ЩАЙ Мадинэ Хьисэ и пхъум.

— Мадинэ, уи гуащIэ здыщыбгъэтIылъ Министерствэм нобэкIэ и лэжьыгъэр нэхъыщхьэу зыхуэунэтIа лъэныкъуэгъазэхэм нэхъ убгъуауэ дыщыбгъэгъуазэкъэ…

 — Ди лэжьыгъэр нэхъыщхьэу зыхуэунэтIар социальнэ сферэм жыджэру зиужьыныр, цIыхухэм я щыIэкIэ — псэукIэм я фIагъым хэгъэхъуэныр, жылагъуэр нэхъыщхьэу зыхуэныкъуэ гъащIэ щытыкIэхэр къызэгъэпэщыныр, псом ящхьэжу, социальнэ дэIэпыкъуныгъэ зыгъуэтын хуей унагъуэхэр ди нэIэм щIэдгъэтынращ.

КъинэмыщIауэ, ди лэжьыгъэм къриубыдэу мыхьэнэшхуэ зиIэ увыпIэ зыубыдыр демографием хэхъуэным епха упщIэхэращ, унагъуэхэм я зэIузэпэщыныгъэращ, унагъуэ институтхэр гъэбыдэнращ, цIыху щхьэхуэхэм социальнэ щIэгъэкъуэн дахуэхъунращ. Зи гугъу сщIа гулъытэ лъэныкъуэгъазэхэм куэд къызэщIаубыдэ. Ауэ псори зыхуэгъэзар унагъуэ къэс зыхуэныкъуэ, къатехуэ къэрал дэIэпыкъуныгъэр ялъэгъэIэсынращ…

— Дауи, аращ Урысей Федерацэм и Президентым къигъэув къалэн пажэхэм къыщыгъэлъэгъуар: жылагъуэм и лъабжьэр, Iэмал зимыIэу, сабий узыншэ куэд зыщIэс, зэныбжьэгъугъэм пщIэ здыхуащI унагъуэращ зыгъэбыдэр…

— ИкIэщIыпIэкIэ аращ зэрыщытри. Сабий куэд здыщIэс унагъуэр сыт хуэдэ жылагъуэми, къэрал псоми я зыужьыныгъэм лъабжьэ быдэ хуохъу ИкIи, апхуэдэ унагъуэхэм я зэIузэпэщыныгъэр къызэгъэпэща хъуныр, ди республикэм и унагъуэхэм сабий куэд щапIыныр ди къалэн нэхъыщхьэу догъэув. Къэрэшей-Черкесым щыпсэу, сабий куэд здыщIапIыкI унагъуэхэм ягъуэт дэIэпыкъуныгъэхэр зыхуэгъэзар бынунагъуэшхуэхэм я экономическэ, социальнэ зэIузэпэщыныгъэхэращ, унагъуэр лъэ быдэкIэ увыныр псом ящхьэж хъужу. Абы къыхэкIыуи, КъЧР-м и Правительствэм егъэбелджылы анагъэр, сабиигъуэр, унагъуэр, псом хуэмыдэу, сабий куэд здыщапI бынунагъуэхэм защIэгъэкъуэныр пщэрылъ псом я пажэу.

— Сыт хуэдэ лэжьыгъэхэр къызэгъэпэща хъурэ зи гугъу пщIы комплекс бгъэдыхьэкIэхэм, социальнэ дэIэпыкъуныгъэхэм къызэщIаубыдэу?

— Комплекснэу, нэгъуэщIу жыпIэмэ, зэдэкIуэу Къэрэшей-Черкес Республикэм къыщызэрагъэпэщ социальнэ дэIэпыкъуныгъэхэр – щапхъэгъэлъагъуэщ, фIагъ зыхэлъ защIэщ, икIи IэщIагъэ IэпщIэлъапщIагъ хэлъу абыхэм дазэрыбгъэдыхьэным, къызэрызэдгъэпэщыным дыхущIокъу. Япэу къыхэгъэщыпхъэщи, хабзэфIым зэрытеувауэ, илъэс къэс, КъЧР-м и Iэтащхьэм унафэ къехь сабий зыпI унагъуэхэм гуэдзэ дэIэпыкъуныгъэхэр ягъэгъуэтыным хуэгъэзауэ.

 А бэзыр апхуэдэу ухуа хъуащи, сабийр дунейм къыщытехьа пIалъэм щегъэжьауэ, адэкIэ къыкIэлъыкIуэ нану цIыкIухэми, социальнэ хуэгъэкIуэтэныгъэу ягъуэтым хэхъуэ зэпытурэ мэкIуатэ. Сабийхэм, унагъуэхэм ягъуэт социальнэ дэIэпыкъуныгъэхэм, нану цIыкIуу къэхъум хэгъэхъуэным хуэгъэзауэ республикэм гуащIафIэу щагъэзащIэ хэгъуэгу программэхэр.

— АтIэ, ахъшэкIэ, компенсацэкIэ унагъуэхэм зэрапыкъуэкIым нэхъ щхьэихауэ укъытеувыIамэ хъунт.

— Си гуапэу и гугъу сщIынущ абыхэм. Апхуэдэу, сабий къызыхуэхъуа (е зыпIыну къэзыщта) къулыкъущIэм и унагъуэм (езыр СВО-м зауэ къулыкъухэр щигъэзащIэу щыIэмэ) зэ тыгъуэу сом мини 150-рэ ират; — сабий етIуанэ къызыхуэхъуа унагъуэм зэ тыгъуэу сом мин 25-рэ къылъос; — ещанэ сабий къызыхуэхъуам зэ тыгъуэу сом мин 50 ират; — мазэ къэс муниципальнэ транспорткIэ зэрызекIуэну сом 334-рэ, зэрышхэну сом 582-рэ къалъос сабий куэд зиIэ унагъуэхэм, еджапIэм кIуэ еджакIуэм; — купсэ гъэплъыпIэ зимыIэ унэ щыпсэу, сабий куэд зыщIэс унагъуэхэм мазэ къэс я псэупIэр зэрагъэплъын гъэсынхэкIхэр къызэращэхун ахъшэ къыхухагъэкI; — сабий куэд зыщIэс унагъуэшхуэхэм я хэщIапIэм щIат ахъшэм и процент 30-р мазэ къэс компенсацэу яхуокIуэж; — республикэ анэ мылъкум ипкъ иту, зэ тыгъуэу еплIанэ, абы къыкIэлъыкIуэ сабийхэм — сом мини 150-рэ ират; — КъЧР-м пщIэ зиIэ и нагъыщэмкIэ — «Материнская слава» щIыхьымкIэ къыхагъэща анэм, е сабиитху, абы нэхърэ нэхъыбэ зыпIам — сабий къэс сом мини 6 техуэу ират…

— ДызэрыщыгъуазэмкIэ, 2024 гъэм щегъэжьауэ республикэм гуащIафIэу щагъэзащIэ «Повышение рождаемости в Карачаево–Черкесской Республике на 2024-2030гг». хэгъуэгу программэр. Абы ипкъ иту сыт хуэдэ лэжьыгъэхэр гъэзэщIа хъурэ?

 — Бынунагъуэшхуэхэр гъэгушхуэнымкIэ, республикэ хабзэкъэгъэщIым къызэригъэувым ипкъ иту, сабий куэд здыщапI унагъуэхэм къыкIэлъыкIуэ социальнэ дэIэпыкъуныгъэ Iэмалхэр къаIэрохьэ: — сабиищ, нэхъыбэ зиIэ унагъуэхэм пщIэншэу щIыгу Iыхьэ къалъос; — зи ныбжьыр илъэси 6-м нэмыса сабийм дохутырым къыхуитха хущхъуэхэр пщIэншэу кърат; — сабий, гуэдзэ егъэджэныгъэ къыздыщызэрагъэпэщ IуэхущIапIэхэм чэзум щымыту бынунагъуэшхуэм къыхэкIа нанур япэ ирагъэщ; — сабий зыгъэпсэхупIэ IуэхущIапIэхэм яунэтI чэзум щымыту; — ику ит IэщIагъэ къыздыщIах егъэджэныгъэ IуэхущIапIэм очнэу щеджэ еджакIуэм и еджэным щIит уасэм и процент 50-р компенсацэ хуащI; — Къэрэшей-Черкес Республикэм имыкIыу сыт щыгъуи щыпсэу, сабиих, нэхъыбэ здыщапI унагъуэшхуэм фокIадэм (сентябрым) и 1-м ехъулIэу, еджапIэ Iэмэпсымэхэр, спорт щыгъынхэр зыIэрагъыхьэн папщIэ, зэ тыгъуэу илъэс къэс сом мини 10 къаIэрохьэ; — сабии 8, нэхъыбэ здыщIэс унагъуэшхуэхэм я псэ упIэр ирырагъэфIэкIуэну зэ закъуэ ират сом 1 мелуан. Мыбдежым Iэмал имыIэу къыхэгъэщыпхъэщи, мы социальнэ хуэIухуэщIэхэр, дэIэпыкъуныгъэхэр къызэрымыкIуэу ящхьопэ хэгъуэгум сабийуэ къыщыхъум хэхъуэным, бынунагъуэхэм я щыIэкIэ-псэукIэм фIы и лъэныкъуэкIэ зихъуэжыным.

— Жылагъуэм, сабий куэд здыщапI унагъуэшхуэхэм я нэхъыбэм ящIэкъым къэралым къахузэригъэпэщ хуэIухуэщIэхэр сыт хуэдэми, ахэр къазэрыIэрыхьэну щIыкIэхэри… Апхуэдэ хъыбархэр, дауи, Министерствэм зэуэ щыбгъуэтыну къысщохъу, ущIэупщIэ къудеймэ… Мы илъэсыр къэтщтэнщи, дызэрыщыгъуазэмкIэ, щIышылэм (январым) и 1-м республикэм щрагъэжьащ «Унагъуэ» лъэпкъ проектыр. Сыт хуэдэ лъэныкъуэгъазэхэр а проектым къызэщIиубыдэрэ?

— Пэжщ, социальнэ хуэIухуэщIэу унагъуэшхуэхэм яIэрыхьэн хуеймкIэ сыт щыгъуи хэти щыгъуэзэфынущ ди Министерствэм. Унагъуэхэм ялъысыпхъэ хуэIухуэщIэхэр къызэгъэпэщыныр, къытызогъэзэжри, ди къалэн, пщэрылъ пажэхэм хохьэ… «Унагъуэ» лъэпкъ проектым и гугъу пщIымэ, абы ипкъ иту КъЧР-м гуащIэдэкIымрэ социальнэ зыужьыныгъэмрэкIэ Министерствэм пхегъэкI «Сабий куэд зыщIэс унагъуэ» хэгъуэгу проектыр. ИкIи абы къызэщIеубыдэ унагъуэшхуэхэм зэрызащIэдгъэкъуэну IэмалыщIэхэмрэ бгъэдыхьэкIэщIэхэмрэ. Абыхэм ящыщу къыхэгъэщыпхъэхэр: — КъЧР-м и къэухьым ит, ику ит, ищхьэ еджапIэхэм щеджэхэм я еджэныгъэм щIат ахъшэм щыщу процент 50-р компенсацэ хуащI унагъуэшхуэм щыщу 2025 гъэм щIышылэм (январым) и 1-м щегъэжьауэ очнэ IэмалкIэ еджэ зы сабийм; — унагъуэщIэм къахуэ хъуа сабий ещанэм, абы къыкIэлъыкIуэм зэ тыгъуэу сом мин 300 (унагъуэщIэм – анэ-адэм я ныбжьыр илъэс 35-м нэмысыхункIэ, унагъуэ зэрызэдащIамкIэ дэфтэрыр яIэщIэлъын хуейщ); — очнэу еджэ, лъэщыджэ хъуа бзылъхугъэм тхьэмахуэ пщыкIутIым нэмысу медицинэ IуэхущIапIэм зыщIитхамэ, зэ тыгъуэу сом мини 100 кърат (ахъшэр къыщратыр тхьэмахуэ 22-м иужькIэщ); — сабий къэхъуагъащIэхэр япэхуным зыхуэныкъуэнкIэ хъуну хьэпшыпхэр бэджэнду здат хэщIапIэ щыIэщ (гу цIыкIухэр, гъуэлъыпIэр, здызэкIуацIапхэ Iэнэ, нэгъуэщI хьэпшыпхэр къыщыуат) студентхэм, унагъуэ ныбжьыщIэхэм, зи закъуэ псэу анэхэм, нэгъуэщIу, хуабжьу хуэныкъуэ унагъуэхэм яхуэгъэзауэ. Бэджэнду лажьэу къызэIуаха купсэр щыIэщ мы адресымкIэ: Черкесск къалэ, Космонавтов уэрам, зи № 4 унэ, «Росинка» реабилитацэмкIэ купсэм; — экстракорпоральнэу сабий къызэрагъэхъу Iэмалым пщIэншэу хуэгъэхьэзырынымкIэ программэр, абы хохьэ зыхуэныкъуэ генетическэ, гормональнэ къэхутэныгъэхэри, гуэдзэ медицинэ щIэплъыкIыныгъэхэри, Iэмал зимыIэ медицинэ страхованэ бэзым хэмыхьэхэр (Iуэхугъуэхэр пхызыгъэкIыр КъЧР-м узыншагъэр хъумэнымкIэ Министерствэращ). Мис апхуэдэ хуэIухуэщIэхэр къызэгъэпэща мэхъу ищхьэкIэ зи гугъу тщIа проектхэмкIэ, ди хэгъуэгум гуащIафIэу щылажьэ программэхэмкIэ.

— Тхьэм уигъэпсэу, Мадинэ! Министерствэм хэгъуэгум щригъэкIуэкI социальнэ лэжьыгъэм, цIыхухэр зыгъэпIейтей упщIэ куэдым я жэуап пыухыкIахэр нобэ тхузэхэбгъэкIащ.

Епсэлъар АБИДОКЪУЭ Люсанэщ