Тхылъым и лъэтеувэр

Эрсакон къуажэм щызэхэтащ техническэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор, Урысей Федерацэм и ищхьэ еджапIэм щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Урысей Федерацэм и тхакIуэхэм я Союзым хэт, Къэрэшей-Черкесым и цIыхубэ усакIуэ Тохъутэмыщ Хъызыр езым и къуажэм теухуауэ урысыбзэкIэ къыдигъэкIа «Эрсакон – мой родной аул» тхылъым и лъэтеувэр. Мы гъэм Псыхуабэ (Пятигорск) къалэм бжыгъэр 400 хъууэ дунейм къытехьа тхылъыр профессор-усакIуэм хуигъэфэщащ и анэ ТэIибэт и фэеплъым.

ТОХЪУТЭМЫЩ Хъызыр Мэхьмуд и къуэр 1943 гъэм жэпуэгъуэм и 17-м къыщыхъуащ Ставрополь крайм хыхьэу щыта Черкес автоном областым и Эрсакон къуажэм. 1962 гъэм фIы дыдэу къиухащ курыт еджапIэр. Езым зэрыжиIэжымкIэ, гугъу ехьащ зыхуеджэнум и техническэ, гуманитар кIуэрабгъухэм ящыщ зыр къыхухэмыхыу. ИкIэм-икIэжым триубыдащ техническэ лъэныкъуэм. Ауэ зэрытлъагъущи, апщыгъуэми IэщIыб ищIакъым литературэ лэжьыгъэр.

Абы зэдигъэкIуащ я мыхьэнэкIэ зэхэмыхьэ IэнатIитIыр. Апхуэдэу зыхузэфIэкIхэр мащIэщ, ауэ тIури къыдэхъуащ. 1967 гъэм инженер IэщIагъэмкIэ ищхьэ щIэныгъэ щызригъэгъуэтащ Ипщэ-Урысей къэрал политехническэ университетым. 1969 гъэм щIэтIысхьащ Лъэпкъ транспорт университетым (НТУ) и аспирантурэм. Мыбдежым 1973 гъэм техническэ щIэныгъэхэмкIэ кандидат диссертацэр, 1991 гъэм – доктор диссертацэр щыпхигъэкIащ.

Студентхэр зэреджэ тхылъ Iэджэ зэхилъхьэри къыдигъэкIащ. Абы илъэс куэдкIэ иригъэкIуэкIа щIэныгъэ къэхутэныгъэхэм къапэкIуахэр къэрал стандартым и къэухьхэм иту къыщагъэсэбэпащ Урысей Федерацэмрэ Совет Союзым хыхьэу щыта нэгъуэщI къэралхэмрэ. Ахэр теухуащ автотранспорт предприятэхэм я проектхэр гъэхьэзырыным. ЩIэныгъэ лэжьыгъэми, монографиеми, зэреджэ тхылъми псори зэхэту къыдигъэкIащ 170-м щIигъу. Ахэр къытригъазэурэ къыдигъэкIыжащ «Академия» московскэ тхылътедзапIэ купсэм.

Къыхуагъэфэща щIыхьыцIэ, фIыщIэ тхылъ куэдыр псори зэкIэлъыдмыгъакIуэу, нэхъыщхьэу къэтлъытэ зы къыхэдгъэщынщи, щIэныгъэ, къэхутэ, егъэджэныгъэ лэжьыгъэм щызыIэригъыхьа ехъулIэныгъэхэм къапэкIуэу Тохъутэмыщ Хъызыр къратащ «Урысей Федерацэм и ищхьэ IэщIагъэ егъэджэныгъэм щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» нагъыщэр. Иджы и литературэ лэжьыгъэм теухуауэ.

1995 гъэ лъандэрэ Урысей Федерацэм и тхакIуэхэм я Союзым хэткIэрэ, и тхыгъэхэр зэкIэлъыкIуэу къытредзэ урысейпсо, хэгъуэгу литературэ къыдэкIыгъуэхэмрэ альманаххэмрэ. УсакIуэм и творчествэм щIыпIэ нэхъыщхьэр щаубыд сатыриплI нэхъ мыхъу усэминиатюрэхэм. Тохъутэмыщ Хъызыр адыгэхэм я Омар Хаяму къэплъытэ хъунущ.

 Абы къыдигъэкIащ усэхэр здызэхуэхьэса тхылъи 6. 2017-2018 гъэхэм ар яхэтащ Урысей Федерацэм и тхакIуэхэм я Союзым къызэригъэпэща, Урысейм и «Поэт года» зэпеуэ нэхъыщхьэм и финалым кIуахэм, 2017 гъэм – хыхьащ Цветаевэ Маринэ и цIэр зезыхьэ «Славянское слово» къэралыбэ литературэ зэпеуэм и финалым, урыс щэнхабзэмрэ литературэмрэ хэлъхьэныгъэ зэрахуищIам папщIэ къыхуагъэфэщащ Маяковский и медалыр, «Наследие» вагъуэр, нэгъуэщI нагъыщэхэмрэ саугъэтхэмрэ. Тохъутэмыщ Хъызыр мы гъэм къыдигъэкIа тхылъыр теухуащ къуажэм и тхыдэм, и социально-экономикэ щытыкIэм, медицинэ, щэнхабзэ къулыкъущIапIэхэм, къуажэдэсхэм я гъащIэм и лъэныкъуэ куэдым. Тхылъым и пэщIэдзэ псалъэм деж авторым зэритхымкIэ, абы и гъащIэ кIыхьым къриубыдэу куэд илъэгъуащ, куэд и нэгу щIэкIащ. Щыпсэуащ къалэ зыбжанэм, абыхэм ящыщу Киев – илъэс 25-м нэблагъэкIэ.

Ауэ зэгуэрэми щыгъупщакъым къыздэхъуа и хэкур, и Эрсакон къуажэр. Абдежым щигъэкIуащ и гъащIэм и IэфIыпIэу щыт сабиигъуэр, щеджащ Къэрэшей-Черкес автоном областым и еджапIэ нэхъыфIхэм ящыщ зым. ЩIэныгъэфIи зригъэгъуэтащ – абы лъэкIы ныгъэ къритащ и мурадхэр зригъэхъулIэну. Абы папщIэ хуэарэзыщ и къуажэм, икIи ар къигъэлъэгъуауэ и гугъэщ мы тхылъымкIэ. АбыкIи къыздалъхуа къуажэм и щIыхуэ къызытримыгъанэу, хуэфащэр лъегъэсыж.

Тхылъыр тхащ ар зи къалэмыпэм къыщIэкIам и гъащIэмрэ и къекIуэкIыкIамрэ къабгъэдэкIыу (автобиографичнэу), ауэ езым къызэрыхигъэщыжымкIэ, къигъэсэбэпащ нэгъуэщI хэкIыпIэхэри. Псалъэм и жыIэгъуэкIэ, къуажэ еджапIэм и унафэщIу щыта Жамбэч Мухьэдин и «Краткая история зарождения и развития аула Эрсакон» тхылъыр, зауэм и ветеран Дарэ Ауес и брошюрэр. Тохъутэмыщ Хъызыр тхылъыр щигъэхьэзырым тхыгъэхэр зэхуэхьэсынымкIэ къызэрыдэIэпыкъуам папщIэ фIыщIэ яхуищIащ и хэкуэгъухэу Ашыбокъуэ Хъызыр, Жамбэч Мадинэ, Жанэ Зое, Къэбэрдей Заремэ, ПIытIыжь Геннадий, Тохъутэмыщ Антонинэ сымэ. УсэкIэ тха эпиграфхэр псори Тохъутэмыщым ейщ. Тхылъыр авторым и мылъкукIэ къыдигъэкIащ.

Тхылъым и лъэтеувэм теухуа гуфIэгъуэ зэIущIэр къызэIуихащ «Ритмы гор» ансамблым и зыкъэгъэлъэгъуэныгъэмкIэ. Видеотеплъэхэр къагъэлъэгъуащ Тохъутэмыщ Хъызыр и къекIуэкIыкIам теухуауэ. Эрсакон еджакIуэхэр къеджащ усэхэм, къагъэлъэгъуащ басняхэм я инсценировкэхэр, къэпсэлъащ Къэрэшей-Черкесым и ЦIыхубэ ЗэIущIэм (Парламентым) и депутат, Дунейпсо Адыгэ Хасэм и вице-президент, Къэрэшей-Черкес Республикэм и Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ Аслъэнхэ Алий, Эрсакон къуажэ администрцэм и Iэтащхьэ Къанкъуэщ Арсен, егъэджакIуэхэр, къуажэгъухэр.

Езы Тохъутэмыщ Хъызыри къытепсэлъыхьащ и къекIуэкIыкIам, зэреджам, техническэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор зэрыхъуам, литературэм зэрыхилъэсам, и тхылъхэр къызэрыдигъэкIам, и къуажэр фIыуэ зэрилъагъум. Дэри тхылъ гъэщIэгъуэным гъуэгу махуэ жыдоIэ, авторми дохъуэхъу иджыри куэдрэ и къуажэгъухэм, и лъэпкъым узыншэу яхуэлэжьэну, иджыри тхылъ куэд къыдигъэкIыну!

ДЭБАГЪУЭ Хьэтызэ