Си унагъуэр — Хэку зауэшхуэм: ТекIуэныгъэм и гъуэгур

«ФIыщIэ яхузощI адэшхуэхэм ТекIуэныгъэр къызэрытхуалъэщам папщIэ! Фэ къыфкъуэкIа лIыгъэмрэ зефхьа лIыхъужьыгъэмрэ мыхъуамэ, дэ мы дунейм дыкъыщыхъунутэкъым. Хэкумрэ мамырыгъэмрэ зи щхьэр хуэзыгъэтIылъахэм, зи гъащIэр щIэзытахэм — игъащIэкIи тхуэмыпшыныжын пщэрылъ къытхуагъэнащ»…

ЦIыху куэдым мы псалъэхэр яужэгъужауэ къысщохъу. Дауи, куэдым апхуэдэу жаIэ зэпытми, куууэ егупсысу си фIэщ хъукъым абыхэм я мыхьэнэм: нэгъуэщIу Iуэхум зыкъызэридзэкIамэ, дауэ дыхъунут? Зэгуэр сегупсысащ: «Сэ сыкъызыщIэхъуар зауэм пхыкIахэр, а Iуэхугъуэ хьэлъэ дыдэр зи нэгу щIэкIахэращ. Жагъуэ зэрыхъущи, сызэупщIын, абыхэм я фэм дэкIа дыдэр, я нэгу щIэкIар къызжезыIэжын сиIэжкъым. АтIэ, сэ дунейм сыкъыщытехьам, си лыджанэу зауэр зыпэщIэкIа зыри дунейм тетыжтэкъым». Сыкъызыхуэнар си адэ-анэрат, абыхэм Хэку зауэшхуэм хацIыхукIрати, сапкърыупщIыхьын щIэздзащ ди нэхъыжьхэм зауэм къыщакIуа гъуэгуанэмкIэ.

Пэжщ, сэ сыщымыгъуэзэнкIэ Iэмал иIэтэкъым ди унагъуэр гъэ къэс, къэралышхуэм щыпсэу цIыхухэм яхуэдэу, «Бессмертный полк» хэкупсэ акцэм дызэрыхэтым. Абы дыщIыхэтми щхьэусыгъуэ мащIэ иIэкъым. Зауэм хэкIуэдащ си адэшхуэм и къуэш Хьэбэчыр Абдурэхьмэн Хьэжбэ чыр и къуэр, си анэшхуэм и адэ Лъхукъуэщауэ Хьэсин Жамбулэт и къуэр. Мыхэр зэрызиIыхьлыр си адэм и лъэныкъуэкIэщ. Си анэм и IыхьлыхэмкIэ зызгъэзэнщи, абы теухуа тхыдэ къэхъугъэ гъэщIэгъуэныщэхэр къызжаIэжащ икIи «Фи лIыхъужьыгъэр мыхъуамэ, дэ дунейм дыкъытехъуэнутэкъым» гупсысэр нэхъри нэхъ къару хэлъу къысщIэжьыуащ.

Си анэм и адэшхуэ, Акъбащ Абдулыхь Мырзэбэч и къуэр зауэм дашакъым, и IэпкълъэпкъкIэ ныкъуэдыкъуагъ зэрытелъым къыхэкIыу. Апщыгъуэм ар и адэ-анэм, и щхьэгъусэмрэ и бынищымрэ ящIыгъуу псэут. Ипэ дищу жытIэнщи, Абдулыхь езым ейм хуэдэу ипIыжащ и къуэш тхьэмыщкIэм къыщIэна къуэ закъуэр. Зауэм Iутыр си дадэшхуэжым и шынэхъыщIэ Абдурэхьмэнт. Ар иджыри зауэр къемыжьэ щIыкIэ КъуэкIыпIэ Жыжьэм къулыкъу щищIэну дашауэ щытащ. Абы къыкIэлъыкIуащ Хэку зауэшхуэр… ИкIи къигъэзэжакъым. Япэ щIыкIэ хъыбарегъащIэ къаIэрыхьащ Абдурэхьмэн хъыбарыншэу кIуэдауэ. Иужьым, илъэс куэд текIыжауэ, къыщIэщащ Сталинград и Iэхэлъахэм щекIуэкIа зэхэуэ хьэлъэм хэкIуэдауэ. ЩыщIалъхьэжащ Подтёлковскэ районым хыхьэ Митькин къутырым щыIэ къуэшыкхъэм. НэгъуэщI и къуэшыр, Акъбащ Iэдэмей Мырзэбэч и къуэр, зауэм дамышу, подпольем щылэжьэну къа гъэнат, зауэр къемыжьэ ипэкIэ жэуаплыгъэ зыхэлъ IэнатIэ иIыгъати. Ар щытат Черкес автоном областым и областной Советым и ЗыгъэзащIэ комитетым и тхьэмадэу. «Бессмертный полк» сайтым абы теухуауэ мыпхуэдэу итщ: «Адыгэщ, Черкесск къалэм и «За Родину», Хьэбэз районым и «Красный кавказец» партизан гупхэм яхэта зауэлIщ, областым и къалащхьэм 1942 гъэм и жэпуэгъуэ мазэм Гестапом IэщIэкIуэдащ».
«Без срока давности» фIэщыгъэцIэр зиIэ, тхыдэ дэфтэрхэр здыщызэхуэхьэса электроннэ библиотекэм къыщызгъуэтащ «Акт комиссии Черкесской автономной области по учету ущерба, причиненного немецко-фашистскими захватчиками и их сообщниками государственным, общественным предприятиям, учреждениям, организациям, колхозам и гражданам Советского Союза» от 3 июля 1943 г.» тхыгъэр. Абы къыщетхэкIащ фашистхэм яIэ щIэкIуэда ди хэкуэгъу, лъэпкъэгъу куэдым я цIэ-унагъуэцIэхэр. Абыхэм яхэтщ си адэшхуэм и адэм и къуэшри. Жагъуэ зэрыхъущи, ар фашистхэм яIэщIэзыгъэхьар Хэкум епцIыжа ди хэкуэгъущ. Iэдэмей яубыдри, акъылым хуэмыгуэщIын хьэкIэкхъуэкIагъэхэр ирагъэхъылIащ, иужьым яукIащ, нэгъуэщI куэдым яхуэдэу. Си адэшхуэм и адэм и унагъуэр къуажэ полицайхэм хатхат «тхыгъэ фIыцIэм», коммунистым и унагъуэу зэрыщытым къыхэкIыу. Абы къикIыр арати, зэрыунагъуэу, сабийхэри яхэту, икIэщIыпIэкIэ ягъэкIуэдынухэм ящыщт.

Си адэшхуэм и адэр лъэIуащ и къуэ цIыкIур ягъэкIуэдынухэм я гупым хамытхэну. Арами, полицайр: «А хьэвшырым щхьэкIэ сэ си гъащIэр згъэтIылъынукъым», — жери къыщIэкIиежат. Арами, быным я гуфIэгъуэшхуэт яукIыну я чэзур къэмыс щIыкIэ, 1943 гъэм Дзэ Плъыжьым фашистыдзэри, абыхэм я пыхъуэпышэу щытахэри къуажэм зэрыдагъэкъэбзыкIыжар. Абы и фIыгъэкIэ силъ зыхэт лъэпкъыр дунейм къытенат, къэкIуэн гъащIэм хэпсэухьыну хуитыныгъэр яIэу. Дауи, зыщыпсэу къэралым и тхыдэм пэIэщIэу щымыт дэтхэнэми къыбжиIэфынущ мазитхум щIигъукIэ Черкес автоном областым иса фашистхэм: нэмыцэхэмрэ румынхэмрэ ягъэхъа хьэкIэкхъуэкIагъэхэр… 1943 гъэм и щIышылэ мазэм советыдзэм хуит къищIыжауэ щытащ ди хэгъуэгур, абы щыпсэухэр. ЦIыху дапщэм я щхьэ хуа гъэтIылъа ди мамыр гъащIэм, ди щIыгум фашистхэр трагъэкъэбзыкIыжыным?! Фашистхэр хэгъуэгум ирахужа нэужь, Iэдэмей и адэанэм къахуэкIуауэ щытащ я щIалэм гестапо хьэпсэм къыдиса, къыщIэпхъуэжын зыхузэфIэкIа лIыр. Абы къажриIэжащ Iэдэмеи апхуэдэу къыщIэпхъуэжыну лъэкIыныгъэ иIауэ зэрыщытар. Ауэ и щхьэр къригъэлын идакъым: «СыщIэпхъуэжмэ, си унагъуэмрэ Iыхьлыхэмрэ хьэзаб ятеслъхьэнущ, ахэр зэтраукIэнущ», — жиIэри. Апхуэдэуи, езым и гъащIэр хилъхьэри, къыдалъхуахэм я гъащIэр къригъэлащ. Мис, апхуэдэу дунейм къытенащ си адэшхуэ Акъбащ Хьэрэбий. Ар балигъ хъури, щIэныгъи зригъэгъуэтащ, гуащIэдэкI лэжьыгъэми псэемыблэжу хэтащ, унагъуэ ищIащ, 1974 гъэм и мэлыжьыхь мазэм си анэр дунейм къытехъуащ. Абы сэ срищIэблэщ.

ЗэрылъхузэрыпIым, ди унагъуэм щыдохъумэ зы сурэт. Абы итыр Iэдэмейщ. Нартсанэ (Кисловодск) щыIэу ар и адэ-анэм къахуригъэхьауэ щытат. Дауи, ар Iэдэмей и гъащIэм иужьрейуэ трахыжа теплъэгъуэт. 1941 гъэм и гъатхэт. Пщэдей зауэ щыIэнут… Ди лъэпкъым и насыпышхуэти, къелащ и гъащIэр Iэдэмей тхьэмыщкIэм къыщIэхъуа и зы къуэ закъуэм, Владимир. Абы къыщIэхъуэжащ зы щIалэрэ зы хъыджэбзрэ. Мис ахэр дунейм тетын щхьэкIэщ си адэшхуэм и адэжым и гъащIэр щIитар. Абы и фIыгъэщ ди лъэпкъыр зэрымыкIуэдар, къэкIуэн иIэу дунейм къыщIытенар, гъащIэм нобэ пызыщэ щIэблэхэр къыщIыщIэхъуэжар. Жагъуэ зэрыхъущи, дадэшхуэжым и нэгъуэщI зы къуэшыр, унагъуэ зымыщIауэ зауэм дэкIауэ щыта Абдурэхьмэн, щIэблэншэу къэнащ. Абы и анэр, си анэшхуэм и анэр, дунейм ехыжыхункIэ пэплъащ и щIалэм къигъэзэжыну, и фIэщ хъуакъым и щIалэ нэхъыщIэр зауэм хэкIуэдауэ. ЖаIэж, куэбжэ макъ зэрызэхихыу, къащтэт икIи, и нэгум гугъапIэр щиплъагъуэу, куэбжэмкIэ зэуэ плъэт. Ауэ… Абы лъандэрэ илъэс 80-м зэрынэхьэсыжащ. Дунейм текIыжащ си адэшхуэхэм, анэшхуэхэм я нэхъыжьхэр, си адэшхуэр, абы и къуэшхэмрэ и шыпхъухэмрэ, къащIэхъуа я щIэблэ хэм мыкIуэдыжын фэеплъу я унагъуэм я къекIуэкIыкIар къыIэщIалъхьэри. Шэч хэмылъу, щIэблэхэм пытщэнущ а пщэрылъым, тхыдэр хъумэным.

Аращ зэрыщытын хуейри, лъэпкъ жыгыр хэмыкIуэдэжын, и къудамэхэр мыгъужын папщIэ. Сыхуейкъым илъэс бжыгъэ куэд хъуауэ ди лъэпкъым къыдекIуэкI, зым къыIэпыкIмэ, адрейм Iэрыхьэурэ къэгъуэгурыкIуа мы хъыбархэр тхыдэм хэкIуэдэжыну. Сэ, шэч хэмылъу, ахэр щысхъумэнущ си гум, адэкIэ си быным яIэщIэслъхьэнущ. Фэеплъыр тхъумэхукIэ, дэ нэхъри зыхэтщIэнущ мамырыгъэр къытхуэзылъэщахэм ягъэтIылъа псэемыблэжыныгъэр, ди дадэшхуэхэм къащIэхъуэну щIэблэхэм я гъащIэ дахэм щIэхъуэпсу къытхуалъэща дунейм и уасэр. Зыми си фIэщ ищIыфынукъым апхуэдиз гъащIэ зыщIата хуитыныгъэр уасэншэу. Тхуэмыпшыныжын жэуаплыгъэкIэ я пащхьэ дитщ зи гъащIэр щхьэузыхь зыщIа Хэку зауэшхуэм и лIыхъужьхэм.

ХЬЭБЭЧЫР Руслан, Сургут политехническэ колледжым и студент, 416-нэ гуп