НэщIэбжьэ

Хэку зауэшхуэм хэта дэтхэнэ совет цIыхури зыпэщIэхуа гъэунэхуныгъэ хьэлъэхэмрэ хьэзабымрэ нэгум къыщIэгъэхьэгъуейщ. А илъэс гуащIэхэм ди сэлэтхэм къагъэщIа гъащIэм теухуа хъыбархэр щызэхэтхкIэ, гур егъэдзыхэ, абыхэм лIыгъэу зэрахьам, хэкупсагъэу яхэлъам куэдым урагъэгупсыс. Шэч хэлъкъым, ТекIуэныгъэ Иныр къытхуэзыхьахэр дэркIэ лIыхъужьу къызэрынэм…

Иджыблагъэ ди редакцэм къытIэрыхьащ Хьэбэз къуажэм щыщ Даур Тал Хэку зауэшхуэм зэрыхэтам, зауэлIыр зыпхыкIа гъащIэ гуауэм теухуа Iэрытхыр. Ар къригъэхьащ зи ныбжьыр илъэс 90-м нэса Тал и къуэ Мухьэмэд. Мухьэмэд и адэм и хъыбарыр езым къыхуиIуэтэжауэ аракъым. Уеблэмэ дапщэрэ а IуэхумкIэ зыхуимыгъэзами, фIэфIтэкъым зауэ илъэсхэм тепсэлъыхьыжыну. Зауэр иухыу зэмани текIыжауэ, Тал и ныбжьэгъуфIу щыта Шэрджэс Инус жриIэжауэ зэхиха хъыбарщ Мухьэмэд къытIэригъэхьар. Дадэм зэрыжиIэжымкIэ, и адэмрэ абы и ныбжьэгъумрэ губгъуэм илэжьыхьт. Мухьэмэд щIалэщIэ цIыкIуу абыхэм ядэIэпыкъут. Махуэм лэжьа нэхъыжьитIым хъыбархэр зэжраIэу жэщыр хэкIуэтэху зэбгъэдэст. Щэхуу, жейнэпцI зищIурэ щIалэ цIыкIур абыхэм якIэщIэдэIухьт.

Тал и зауэ гъуэгуанэм теухуауэ и ныбжьэгъум хуиIуэтэжхэр Мухьэмэд зэман къыщыхудэхуэкIэ тхылъымпIэ кIапэм иригъэзагъэурэ, зэхуихьэсащ. Нобэ фи пащхьэ идолъхьэ ахэр. Зауэм щIидзащ …ФIыуэ сощIэж а махуэ уэлбанэр. Шы IумпIэр сIыгъыу сэхуран дытхъыу си адэ Талрэ сэрэ губгъуэм дылажьэт. Абы хэту мылицэм и унафэщIым и тешанкIэр къыдбгъэдэлъэдащ. «Вторая пятилетка» колхозым щылажьэ Уэзрокъуэ Мусэ абы исыххэт. «Зауэр къежьащи военкоматым фызошэ» жери, нэгъуэщI зыри къыдыщIимыгъуу тешанкIэр ежьэжащ. Ахэр военкоматым махуищкIэ щаIыгъащ. ЕплIанэ махуэм, сэри ди адэм и шыгумкIэ сахэту, гу пщыкIущ дыхъуу, фронтым Iухьэну ягъэхьэзырахэр Черкесск гъущIгъуэгу станцым дышауэ щытащ… Сэ шыгур къысхуэнэри лэжьэн щIэздзащ. Ди анэ Мадинэ звеновойуэ лажьэти, ди адэм и пIэкIэ полоткэкIыр иубыдащ…
Ди адэ Тал Новороссийск деж мазищкIэ зауэм хуагъэхьэзыращ. ЛIыхъужьыцIэ къыфIащын хущIыхьакъым Кърымым деж шуудзэм хэту щызауэурэ, Донецк лъэмыж здытелъ псым нэсахэт. Батальоныр псым имыкIыу къэувыIащ, сыту жыпIэмэ, лъэмыжыр къагъэуэну унафэ къахьат. Абы папщIэ, ди адэ Тал я пашэу нэрыбгиплI тIасхъщIэх ягъэкIуащ. Абыхэм гу зылърамыгъатэу лъэмыжым икIыу а лъэныкъуэмкIэ нэмыцэ танкыу щыIэр зыхуэдизыр къацIыхун хуейт. Бийм я щIыпIэр гъуэгум пэжыжьэтэкъым, уплъэмэ, танкхэм я уэздыгъэхэр хагъанэу ягъэункIыфIыжу ялъагъут.

Езы танкистхэри зэхэзекIуэт. Ди сэлэтхэм щIыпIэ къыхахри, плъырыну тIысащ. Тал нэхъ жьантIапIэмкIэ дэкIуэтеящ. Абы пэгъунэгъуу мэз кусэ Iутт псым хуэкIуэу. Iуэхур зытетыр зрагъэлъагъури, загъэхьэзырыжащ кIуэжу ялъэгъуар жаIэжыну. Зэрыз зызыщIа гуп цIыкIур ежьэжащ. Ипэ итар лъэмыжым икIыжауэ ди сэлэтхэм щалъагъум, псори зэгъусэ къащыхъури, ди саперхэм лъэмыжыр къагъэуащ. ТIасхъэщIэхым кIуахэм щыщ нэрыбгищыр утыку къинащ. Тал нэмыцэ сэлэт гуп къакIуэу илъэгъуащ. Къуэм зыдидзэри, лагъымитIыр игъэхьэзыращ. Бийр гъунэгъу къызэрыхуэхъуу, зэкIэлъхьэужьу лагъымитIыр яхидзащ. Абдеж тхьэкIумэр иричу, гыз макъышхуэ къэIури, зэман кIэщIкIэ щым хъужащ. Даущ макъ къыщымыIужым, Тал къыкъуэкIащ. Зы нэмыцэ сэлэтыр иджыри псэут. УIэгъэшхуэ телъми, абы и фочыр къыхуигъэпсыну хэта щхьэкIэ, Тал и Iэщэ дакъэмкIэ бийм и щхьэм еуэри зригъэущэхуащ.

ЗэтриукIа нэмыцэ сэлэтхэм я командирым и кIэрахъуэри, и къэпри зыфIилъхьэри къежьэжащ, куэд мыщIэуи езым щIыгъуа нэрыбгитIым яIущIэжащ. Лъэмыжыр телъыжтэкъыми, ахэр псы Iуфэм Iуту ирехт, нэхъ здызэпыбупщI хъуну щIыпIэм лъыхъуэу. АрщхьэкIэ зэхуэдэу куууэ ежэхт псыри, мурад ящIащ шыхэм тесу зэпрысыкIыфмэ еплъыну. Япэу Тал хэлъащ. Абы и ужьым итар, и шыр къелри езыр псым итхьэлащ, ещанэр IэблэескIэ къыхэкIыжащ и шыр итхьэлэри. Апхуэдэу, нэрыбгитIыр къекIуэлIэжащ я батальоныр къыздэувыIа щIыпIэм. Тал къыздихьа кIэрахъуэри къэпым илъа картэри и командирым иритащ. Командирым гупыр зэхуишэсри, Тал и Iуэху зехьэкIэр къыхигъэщащ, къуент къихьам папщIэ Совет Союзым и ЛIыхъужьыцIэр фIащыну зэрыхуэфащэр жиIащ, абы епха дэфтэр Iуэхухэри зэрихуэну яужь зэрихьэнур къыхигъэщащ. Гугъу ехьа сэлэтхэм сыхьэтитI-щыкIэ загъэпсэхуну хуит ищIахэщ, арщхьэкIэ, а пIалъэр блэмыкI щIыкIэ, гузэвэгъуэ макъ къэIуащ. Ахэр нэмыцэхэм къаухъуреихьауэ къыщIэкIащ икIи батальоныр икIуэтыжыну командирым унафэ къихьащ. Зэхэуэ гуащIэ щекIуэкIащ а щIыпIэм. Тал и шыр щаукIащ абдеж. Езым и лъакъуэ ижьым къупщхьэм нэс шэ къутахуэм зыхиукIэри, лъыр къыпыжу къэнащ. А дакъикъэхэм пулемет зэрыт тешанкIэм зыри имысу здыблэжым, ар Тал къызэтригъэувыIэри, гум зридзащ. Пулеметчикыр яукIауэ абы илът. И къару къызэрихькIэ шыр ирихужьащ нэмыцэм яIэщIэкIыну, арщхьэкIэ Iэщ здаIыгъ фермэ гуэрым нэсауэ, нэмыцэхэм яубыдащ. Ди сэлэт куэд абдеж щызэхуахусагъэххэу щIэст. УIэгъэ зытелъхэр гурыму зэхэлът.

Тали и лъакъуэм игъэгуIэт. И пщэм уIэгъэ телъу сержант яхэтти, абы и щIагъщIэлъ джанэр зэфIитхъри, Тал и лъакъуэр хуипхащ. Ар адыгэу къыщIэкIащ. А тIур здызэпсалъэм, адыгэбзэ макъыр зэхэзыха нэгъуэщI зыи къэгуоуащ. Ар и къуажэгъу Сидакъ Яхьяуэ къыщIэкIащ. Пщэдджыжьым, Тал и лъакъуэм зэригъэгуIэу, нэмыцэ хьэлъэзешэм исхэм хадзэри, хьэдэхэр здагъэс крематорэм яшащ. Ахэр псори электрокъару зэрыкIуэ гъущIкIапсэкIэ къэхухьа щIыпIэм ирадзащ. ЦIыхухэр здагъэс унэмкIэ сырымэр къихьт. А мэри пщигъэгъупщэжт сабий макъымрэ псэууэ хьэку зыщIэтым щIахуа цIыхухэм я гъуахъуэ макъымрэ. Тал зрадза щIыпIэм щаIыгъыр уIэгъэ зытелъу иджыри зи псэ хэмыкIахэрат. Ауэ, я псэр хэкIа нэужь зэуэ хьэкум яхьт. ЕтIуанэ махуэм си адэм мурад ищIащ зыгуэру а щIыпIэм къикIыжыну. Сыт и Iэмалт?! УIэгъэу зэхэлъхэт, зи псэр пыт къудейхэр куэдт. Езыми ныбафэкIэ щIыр къипщыхьт.

Апхуэдэурэ гу лъитащ мывэ кIэщI цIыкIум. Абы и пэр тIэкIу жану къэнати и щхьэр хуэжащ абыкIэ электрокъару зэрыжэ гъущI кIапсэм и лъабжьэр кIэщIитIыкIыну. Абдеж щылът уIэгъэ хьэлъэ дыдэ зытелъ лейтенантыр. Абы гуригъэIуащ и мурадыр икIи урыс сэлэтыр бгъукIэ гъуэлъри, Тал къаримыгъэлъагъуурэ, мывэ цIыкIумкIэ щIыгур щIитIыкIын щIидзащ. Апхуэдэурэ гъущI кIапсэм лъэмыIэсын хъуху къитIащ. ЗэдэIэпыкъуурэ нэрыбгиплI а гъуанэмкIэ къипщыжыфащ. Жэщыр хэкIуэтат, плъагъур мащIэт, жыжьэу щыIэ мэз кусэмкIэ пщын щIаддзащ, нэхущэр зэщIичмэ, здэкIуэну лъэныкъуэр къыхахын мурад яIэу. АрщхьэкIэ, куэд дэмыкIыу хьэ банэ макъ къэIуащ. Аргуэру ахэр гъэр ящIри къуажэ цIыкIу гуэрым яшащ. Къуажэм и гъущIгъуэгу станцым пэгъунэгъуу пылъапIэ ящIауэ щIыпIэ иIэти, арат здашари. Ахэр шэнтым трагъэуващ, я пщэм кIапсэхэр иралъхьащ. Попыр тхьэлъэIум къеджэу здэщытым зы автомашинэ къыIулъадэри, нэмыцэ офицер къикIащ икIи унафэ ищIащ ахэр и машинэм ирагъэтIысхьэну. ЩхьэпылъапIэм къриша ди сэлэтхэр нэмыцэ офицерым и кабинетым ишэри, япкъырыупщIыхьащ къыздикIа щIыпIэхэмкIэ, зыхэта гупхэмкIэ. Тал жиIащ Черкесск къалэм зэрикIар. Офицерым апхуэдэ зэрызэхимыхар жиIащ. Ягъусахэм щыщу етIуанэри Черкесск икIат, ещанэр Воронеж, еплIанэр Краснодар къалэм щыщт. КъызэрыщIэкIамкIэ, а офицерыр Совет Союзым и агентт. ЩIэупщIэныгъэр иуха нэужь, офицерым шхын хуабэ къахуригъэхьащ, езыри ядэшхащ. НыбэнэщIу къезыхьэкIахэм замыгъэнщIу ерыскъы IэфIыр яшхат. Офицерым къажриIащ Германием лэжьэну иригъэшэну. Абы хэтуи тхьэ яригъэIуащ илъэс 20-кIэ и цIэр зыщIыпIи щыжамыIэну, тхылъ гуэрми Iэпэ щIаригъэдзащ. Апхуэдэу, абдежми ажалым къела хъуащ ди адэр. ХамэщI Германием кIуэ мафIэгум ирагъэтIысхьахэщ ахэр. Жэщым я зы гъусэм и уIэгъэм нэхъ къигъэдзыхэ хъури, гызу щIидзащ. Ар хуэмышэчу, кондукторым щIалэр вагоным къридзащ.

ХамэщIым нашэса нэужь, Тал иратащ миниплIым щIигъу кхъуэ зезыхуэ гуэрым хуэлэжьэну. Абы щIыгъут Воронеж щыщ урыс щIалэри. Кхъуэ фермэм зы унэ лъэбышэ цIыкIу къыпытт чырбыш хьэку иту. ЩIалэхэм ар псэупIэ яхуэхъуащ, гъуэлъыпIэ щIэттэкъым, пхъэбгъум телъу жейхэт. Кхъуэ Iусым къыщIаухуэнщIыкI хьэжыгъэм хьэтIыкъ къыхащIыкIыурэ арат яшхри. ЩIакхъуэ жыхуаIэр абы щыIэху ялъэгъуакъым. Ди сэлэтитIыр щIэпхъуэжыну пылъахэщ. АрщхьэкIэ, зыхуэлажьэм къиубыдри, фIыуэ иубэрэжьауэ щытащ. Абдеж Тал къытрилъхьа удынышхуэм тхьэмахуэкIэ игъэсымэджащ, и гъусэ урыс щIалэм игъашхэу къыпылъащ. Апхуэдэурэ илъэсищыр кIуащ. ТекIуэныгъэр къыщыгъунэгъум Советыдзэр Берлин ебгъэрыкIуауэ хъыбар къыщыIум, Тал и гур нэхъ къызэрыгъуэтыжри, аргуэру мурад ищIащ щIэпхъуэжыну. И гъусэ урыс щIалэми жриIа щхьэкIэ, адрейм таучэл хуэщIакъым.

Быдэу IэплIэ зэхуащIыжри, ди лъэпкъэгъур къыщIэпхъуэжащ. Зыхуэлажьэр фочкIэ къыкIэлъыуа щхьэкIэ, шэхэр зытримыгъахуэурэ, Тал мэз кусэм хэлъэдащ. Апхуэдэу, къызыщIэмыувыIыкIыу, и гупэр здэгъэзам жэурэ, гъущI гъуэгу мыин къилъэгъуащ. Мыгувэу пшахъуэ зышэ мафIэгу зэпыщIа къыкъуэкIащ. Тал абы зыкIэрищIэри, пшахъуэм хэлъу, вокзал цIыкIу гуэрым нэсащ. А станцым совет сэлэт куэд тетт. Вокзалым и унафэщIри урысти, зихуэдэр, гъэру зэраIыгъар, нэмыцэм кхъуахъуэу зэрыхуэлэжьар, къызэрыщIэпхъуэжар хуиIуэтащ. Берлин Рейхстагым зэхэуэ гуащIэр щекIуэкIт а зэманым. Абы икIыу Тэн-Iут-Ростов уIэгъуэ хъуахэр къызэрырагъашэ мафIэгум Тали кърагъэтIысхьэжащ.

Ар военскэ частым ягъэкIуэжащ. Абы щыIэурэ зауэр иухащ. Тхылъ къратри, 1945 гъэм щэкIуэгъуэм и 6-м Хьэбэз къагъэкIуэжауэ щытащ. ТекIащ зэман куэд зауэр зэриухрэ… Зауэ нэужьым зэманыфI текIыжауэ, сэри Беслъэней совхозым и унафэщIу сылажьэу, Хьэбэз райкомым Даур Тал и цIэкIэ путевкэ къэкIуауэ щытащ, зыгъэпсэхуакIуэ ираджэу. Ар езыджар пылъапIэм къезыгъэла, иужькIэ совет агенту къыщIэкIа щIалэрат. Апхуэдэу ди адэр Железноводск мэл укIари иIыгъыу кIуауэ щытащ. Сэ сыщеупщIами къызжиIатэкъым и пэжыпIэр, «си ныбжьэгъу гуэрщ» жери. Ди адэр илъэс 94-рэ хъууэ дунейм ехыжащ. И лъэдийм шэ къутахуэр зэрыхэлъу щIалъхьэжащ.

Зыгъэхьэзырар БОРЭНЫКЪУЭ Мадинэщ