БАТАЛПАШИНСКЭ къэзакъ редутыр — военнэ быдапІэр здэщытар пэублэ тІысыпІэрэ хапІэрэ хуэхъуащ 1825 гъэм и бжьыхьэм зи псэуныгъэр езыгъэжьа щІыпІэм.
ЖыІэпхъэщи, дзэм и генерал Гермэн Иван мыбдежщ хьэбэсабэр къыздыхуихьар БэтІал-пэщэ тырку сераскирым и дзэм.
Станицэу къызэрагъэпэща Баталпашинскэм и фІэщыгъэцІэр къытехъукІащ БэтІал-пэщэм. ГъэщІэгъуэнщ ар, зыхуэбгъэдэн щымыІэщ — къазэуа щІыпІэм ар къэзызэуам и цІэр фІамыщу, хагъэщІам и цІэр щратыр. Илъэс 25-рэ текІауэ, Баталпашинскэ станицэр къалэ хъуащ, ауэ и фІэщыгъэцІэр зэрыщыту къэнэжащ. Илъэс текІри, 1922 гъэм мэкъуауэгъуэм и 16-м, ВЦИК-м и Президиумым и Постановленэр и лъабжьэу, Баталпашинскыр КъэрэшейЧеркес автоном областым и губернскэ къалэ, административнэ купсэ хъуащ. 1934 гъэм Баталпашинскыр зэхэзехуэныгъэхэм Сулимов фІэщыгъэцІэкІэ зэрахъуэкІащ, РСФСР-м и Совнаркомым и тхьэмадэ Сулимов Д. и щІыхькІэ. Илъэсищ текІри, Сулимовыр зэхэзехуэныгъэхэм щыхэхуэм, къалэм Ежово-Черкесск фІащыжащ, къэралкІуэцІ ІуэхухэмкІэ нарком Ежов Н. и щІыхькІэ. Ауэ, 1939 гъэм, Ежовыр щагъэтІысым, аргуэру къалэм и цІэр ямыхъуэжу хъуакъым. Мызыгъуэгум зэхъуэкІыныгъэшхуэ хамылъхьэу, Ежов унэцІэр Іуахыжри, Черкесскыр къагъэнащ, апхуэдэуи къалэм и фІэщыгъэцІэр нобэр къыздэсым зэрехьэ, зимыхъуэжауэ.
НэгъуэщI фIэщыгъэцIэхэри тхыдэм хэтщ. 1930 гъэхэм икІэхэм Къэрэшей-Черкесым къыщызэІуахащ япэ промышленнэ ІуэхущІапІэ иныр — шыгунгъэж лъэщапІэр, дэ тцІыху щІыІэлъэ машинэщІ заводыр. Заводым къызэрыригъэжьауэ щыта ІуэхущІафэр ихъуэжами, и къару щыз дыдэу мылэжьэжми, ноби Іуэху щокІуэкІ.
Абы къыкІэлъыкІуа, хэгъуэгуми адэжкІи цІэрыІуагърэ гъерэт щапхъэрэкІэ зи лъэ быдэу щыта заводхэр хэт зымыцІыхур: РТИ, НВА, Химзавод, Каскад, нэгъуэщІхэри. Ахэр нобэ е щыІэжыххэкъым, е яІа къарур ямыІэжу мэлажьэ. Пэжщ, нэгъуэщІ, дызэрыгушхуэн заводыщІэхэри, ІуэхущІапІэщІэхэри: хъызмэтхэр, уней ІуэхущІапІэхэр, социальнэ къулыкъухэр и мащІэкъым республикэм и къалащхьэм.
Хэку зауэшхуэми ди къалэр лъэныкъуэгъазэ хуэхъуакъым. 1942 гъэм, шыщхьэІум и 11-м къалэр фашистхэм яубыдащ. Оккупацэ зэманым къызэрагъэпэщащ къалэ, район партизан гупхэр. Ахэращ «Эдельвейс» нэмыцэдзэ зэгъэпэщам и япэ удыныр къызытехуари зыхьари.
Зауэм и лІыхъужьхэщ къалэ уэрамхэм зи цІэ зэрахьэхэр: Лободин И., Богатырев Х., Лаара И., Косаев О., Стариков Д., Хьэбэч У., нэгъуэщІхэри. Зауэм, зауэлІхэм ятеухуа фэеплъхэр, паркхэр, мемориал комплексхэр и мащІэкъым республикэм и къалащхьэм. Мы зэманым зэгъэзэхуэжыныгъэ лэжьыгъэшхуэхэр щекІуэкІ ТекІуэныгъэм и паркыр а псоми я пашэщ. 1956 гъэм тохуэ къалэр районищу щагуэшар. Къалэм и купсэ уэрамыр и фІэщыгъэцІэми егъэнаІуэ. Ар промышленно-транспорт, административно-хъызмэт, щэнхабзэ щІыпІэ хъуащ, хуэфэщэн ухуэныгъэхэмкІи гъэнщІауэ. Ищхъэрэ микрорайоныр нэхъыбэу промышленнэ лъэныкъуэм хуэунэтІат, ипщэр — ухуэныгъэщІэхэмрэ унэщІэхэмрэ я щІыпІэ хъуащ. 1957 гъэм Черкесск Къэрэшей-Черкес автоном областым и щыхьэр къалэ, 1991 гъэм — Къэрэшей-Черкес Республикэм и къалащхьэ хъуащ. 2001 гъэм, къыхэлъхьэныгъэ 30-м щІигъум хэплъа нэужь, къащтащ Черкесск и гербыр. Абы и къэгъэщІакІуэу щытащ къалэ администрацэм щылэжьа Косарев Дмитрий.
Иужьрей зэхъуэкІыныгъэхэм, зыужьыныгъэхэм къадэкІуэу, къалэм псэупІэ щІыпІэщІэхэр къегъэІэрыхуэ, ухуэныгъэхэр щІэх-щІэхыу йокІуэкІ. Хуабжьу зыужьыныгъэ ин зыгъуэта, лэжьыгъэхэр шэщІауэ ноби щекІуэкІ лъэныкъуэщ къалэм и ищхъэрэ Іыхьэр. ПсэупІэу, къат куэду зэтет унэу абы щаухуэм хуэфэщэнщ социальнэ, ІуэхущІапІэ, къулыкъущІапІэ псэуалъэхэри. Республикэм и къалащхьэр ятегъэпсыхьащ балигъхэми сабийхэми, жьыкІэфэкІэми, зи узыншагъэкІэ дагъуэ зиІэхэми. Къулейщ, тыншщ. Абы и щыхьэтщ цІыхухэм я къэлъытэныгъэхэри. И нэхъыбэм къызэралъытэмкІэ, къалэр фІыуэ къызэгъэпэщащ, хэти транспорт къулеягъыр, хэти зыгъэпсэхупІэхэр, хэти лэжьапІэкІэ зэрыкъулейр къыхегъэщ, Іуэхум хагъэкІкъым властым и гуащІэ емышыжри.
Къалэшхуэхэм щыІахэм я гуапэщ Черкесск и уэрам щэхухэр, и теплъэ дахэр, зэрыхьзэрий зэшыгъуэу зэрыщымытыр. Хьэуар зыуцІэпІ заводышхуэ зэрыщымыІэм и фІыгъуи йокІ къалэдэсхэм.
Пэжщ, власть гулъытэмрэ нэІэмрэ дыщІэтщ, лэжьыгъэхэр зэпымыууэ йокІуэкІ.
Республикэм щыпсэухэращи, къалэм сыт имыщыщІагъэми, ар дыдейщ, ар ди хэгъуэгум и къалащхьэщи, псори къыдгуроІуэ. Абы тету дэтхэнэми ди къару, ди гъерэт къихьынур тщІэмэ, мис аращ и фІыпІэр. АтІэ, къекІурэ паркхэм, ХытІыгу ЩхъуантІэм, джэгупІэ, зыгъэпсэхупІэ утыкухэм ирагъэува тІысыпІэхэр, къэзыгъэнэху пкъохэр, псыутххэр ІуэхукІэ пкъутэныр, щІыпІэ дахэр буцІэпІыныр, уи лъэужьыр умыгъэкъабзэжыныр?… Абыхэми дегупсысыныр хэти ди къалэнщ, ди къалэр нэхъри дахэрэ фафІэу тлъагъуну дыхуеймэ.
Апхуэдэ гупсысэм дыхэту, мэлыжьыхь щэбэт гъэкъэбзэныгъэ щІыхьэхухэри ІуэхукІэ дгъэнщІынщ, махуэщIхэми зэрыхуэфащэу декIуэлIэнщ.
ТУАРШЫ Ирэ
Больше на Черкес хэку
Подпишитесь, чтобы получать последние записи по электронной почте.
