ЛIыпIэ ныбжь

Лъэпкъымрэ лъахэмрэ зи къалэмыр гуащIафIэу хуэзыгъэлажьэ, зэчийкIэ Тхьэр зыхуэупса ди лэжьэгъу ДЭБАГЪУЭ Хьэтызэ и ныбжьыр илъэс 70 зэрырикъуар, лIыпIэ ныбжь зэриувар иджыблагъэ игъэлъэпIащ. Ар — и щIэщыгъуэр имыкIыу зи IэнатIэм пэрыт, гъащIэр, бынунагъуэр, ныбжьэгъур фIыуэ зылъагъу цIыхущ.

Хьэтызэ Жьакуэ къуажэм щыщ Дэбагъуэхэ Хьэмидрэ Iэминатрэ я бынунагъуэшхуэм къихъухьащ. Хьэмид ухуакIуэу щытащ, Iэминат тучантесу, сабий IыгъыпIэм и гъэсакIуэу лэжьащ, иужькIэ илъэс куэдкIэ джэд фермэм Iуэху щищIащ.

Апщыгъуэм, фермэм дэкIыурэ, сабийхэр анэм дэIэпыкъуу, яхузэфIэкIымкIэ зыщIагъакъуэу зэрыщытар Хьэтызэ игу къегъэкIыж. АтIэ, сабииплIыр Iэминат къыхуэнэри, Хьэмид дунейм ехыжати, быныр къэIэтын, щIэныгъэ ябгъэдэлъхьэн хуейт.Абы къыхэкIыу, бзылъхугъэр щхьэкъэмыIэту лажьэт. Апщыгъуэм Хьэтызэ е 7-нэ классым щеджэт.

— Сызэрысабийрэ астрономием сыдихьэхт, уафэрат плъапIэу сиIэр. Унащхьэм сыдэпщейти, вагъуэхэр къэзбжу сытест икIи, еджапIэр къэзухмэ, абы сыхуеджэныр си хъуэпсапIэт. АрщхьэкIэ, ди хэгъуэгум обсерваторэр иджыри иращIыхьатэкъым, яухуэнуи псалъэмакъ къекIуэкIтэкъым. А IэщIагъэм уздыхуеджэфынур Ленинград (иджы Санкт-Петербург) къалэм дежт. Уздэлэжьэфынури абдеж дыдэм щыIэ Пулковскэ обсерваторэрат. Ауэ, къалэшхуэм сыкIуэну, фIыуэ слъагъу IэщIагъэм сыхуеджэну лъэкIыныгъэ щызмыгъуэтым, си гум къыщIитхъыурэ, Карачаевск къалэм дэт институтым филологиемкIэ и факультетым урысыбзэмкIэ и къудамэм сыщIыхьащ, — дыщегъэгъуазэ ди псэлъэгъум. «IэщIагъэм езым укъыщыхих щыIэщ», — жаIэ.

Абы и щыхьэтщ Хьэтызэ и гъащIэ гъуэгур. АтIэ, зэрысабийрэ астрономием щIэхъуэпсу къэтэджа щIалэм, и анэм тригъэгушхуэу, и япэ егъэджакIуэ Мамхэгъ (Хъубий) Мэржанэт теухуа и япэ тхыгъэр «Черкес пэж» газетым илъэс 60-м щIигъукIэ узэIэбэкIыжмэ къыщригъэхьами, институтым щеджэу, студент гъащIэм теухуауэ урысыбзэкIэ тха и тхыгъэхэр Ставрополь крайм къыщыдэкI «Молодой комсомолец» газетым къыщытрыригъадзэми, абы и пщIыхьэпIэ къыхэхуэтэкъым ар иужькIэ гъащIэ IэщIагъэ хуэхъуну. А зэманым и IэдакъэщIэкIхэм къапэкIуэ кIэпIейкIэ бжыгъэхэм щIалэр щыгуфIыкIт икIи и япэ тхыгъэм техуэу кIэпIейкIэ 85-рэ «Черкес пэжым» къикIыу къыщыIэщIыхьам, езым нэхърэ нэхъ къулей курыт еджапIэм щIэмыс къыщыхъут.

Хьэтызэ е 4-нэ курсым хэсу, облоном къикIри, ищхьэ еджапIэм цIыхуитI яхуэкIуащ. Уарп районым егъэджакIуэ зэрахуримыкъум къыхэкIыу, абы ягъэкIуэну щIалитI къыхахыну ахэр къеблэгъат. Курсым Дэбагъуэмрэ нэгъуэщI щIалэрэ къахэкIащ. Ахэр индивидуальнэ планкIэ еджэ ящIри, лэжьэным хуаунэтIащ. Хьэтызэ Курджиново хыхьэ Теплый жылагъуэ цIыкIум дэт илъэсий курыт еджапIэм хуэзащ. Абдеж абы еджакIуэхэр тхыдэмкIэ, урысыбзэмрэ литературэмрэкIэ илъэскIэ щригъэджауэ, институтым къигъэзэжри, къыпэщылъ экзаменыр къызэфIигъэкIа нэужь, а еджапIэ дыдэм игъэзэжащ. — А илъэсхэр си гум гуапэу къинэжащ.

СфIэфI дыдэу абдеж сыщылэжьащ. Сабийхэм сочиненэ, изложенэ щатхкIэ, я псалъэуха ухуэкIэр, я гупсысэхэр къызэраIуатэр къыхэстхыкIт, тетрадь щхьэхуэм истхэти, иужькIэ абыхэм сакъыхуеджэжт.Щыуагъэхэм, сабий жыIэкIэхэм псалъэухахэм я мыхьэнэр зэхъуэкIа ящIти, дыхьэшхэн щыхъу щыIэт. Мис ахэр зэхуэсхьэсри, «Пионерская правда» газетым езгъэхьауэ щытащ, сурэтхэри щIыгъуу. Ахэр къытрадзат 1977 гъэм и жэпуэгъуэм дунейм къытехьа къыдэкIыгъуэхэм ящыщ зым, — зэманым къыхуигъэушыжа гупсысэхэм дыхегъэдаIуэ ди лэжьэгъум.

Апхуэдэу, бгъэдэлъ щIэныгъэмкIэ цIыкIухэм ядэгуашэу, къуажэдэсхэми, сабийхэми ясауэ лажьэт Хьэтызэ. АрщхьэкIэ Хьэгъундыкъуей къуажэм дэт курыт еджапIэм и унафэщI Iэзэхэ Мухьэмэд гурыIуэри, анэм и къуэр нэхъ гъунэгъуу къишэжащ. Дэбагъуэр абдежым хуабжьу гугъу щехьащ. Япэрауэ, махуэ къэс зы къуажэм къикIыу нэгъуэщIым кIуэурэ зэрылажьэр къехьэлъэкIт. ЕтIуанэу, егъэджакIуэ ныбжьыщIэм зэуэ къратат е 10-нэ классищыр урыс литературэкIэ иригъэджэну, а класс дыдэхэм урысыбзэр дигуэшт Шорэ Гуащэ, абы къыдэкIуэуи е 7-нэ классыр и нэIэм къыщIагъэуват. Классищым я еджакIуэ 90-м щIигъум я сочиненэу дапщэ щIиплъыкIыжын къыхудэхуэрэт мазэ къэс! Ебланэ классым унафэ хуэщIыным епха пщэрылъхэри мащIэтэкъым…

«Алыхьым игу къызэмыбгъэкIэ, ауэ сымаджэ тхылъкIэ зы тхьэмахуэ нэхъ нэмыIэми сымылажьэу зызгъэпсэхуамэ аратэкъэ…» егупсыст ар. ДыкъэзыгъэщIам абы и хьэтыр къилъэгъуа хъунщ. 1978 гъэм щIышылэм и 17-м, пщыхьэщхьэм, Жьакуэ дэкIуеижыну еджапIэм къыдэкIыжауэ, машинэ къыжьэхэуэри, сымаджэщым щIэхуащ, зыкъимыщIэжу тхьэмахуэкIэ щылъа нэужь, фэбжь зыгъуэта и щхьэри операцэ ящIащ. МазэкIэ щIэлъа нэужь, сымаджэщым къыщIагъэкIыжащ. ТхьэмахуэкIэ сымаджэ тхылъкIэ зигъэпсэхуным щIэхъуэпсам, лэжьапIэр илъэсиблкIэ илъэгъуакъым.

И узыншагъэкIэ еджапIэм щымылэжьэжыфым, Хьэбэз дэт «Микрокомпонент» заводым Iухьащ. Нихром кIапсэр ишыхьу щытащ нэхъапэхуным. ИужькIэ IэмэпсымэщI участкэм кIуэжри, илъэсиблкIэ лэжьащ жыр пкъыгъуэхэр ипсыхьу. Термист (гъукIэ, жырпсыхь) IэщIагъэм и ищхьэ квалификацэр зыIэригъыхьащ. Ар ехъулIэныгъэшхуэт. «Лъэпщ и IэщIагъэр къэзгъэIэрыхуащ…» — жиIэт езым, гушыIэурэ.

Нобэр къыздэсым фIыкIэ игу къокIыж IэщIагъэ къызэрымыкIуэр зригъэгъуэтынымкIэ зыкъыщIэзыгъэкъуахэр: IэмэпсымэщI участкэм и унафэщIу щыта Къущхьэ Юрэ, абы кIэлъыкIуэу а IэнатIэм техьа Акъ Эльбэ, механик нэхъыщхьэ Шыбзыхъуэ Жорэ, мастер БыркIэ Iэмир, слесарь Iэзэхэу Мамхэгъ Зэуал, Мыщхъуэжь Робинзон, Щохъужь Мухьэрбий, абы и къуэш нэхъыщIэ гъущIгъэджафэ (шлифовщик) Мыхъутар, Жу БетIал, нэгъуэщIхэри…

Зы махуэ гуэрым журналист Пхъэш МуIэед лэжьыгъэ IуэхукIэ заводым еблэгъауэ, абырэ Хьэтызэрэ зэхуэзащ. Ахэр зэрыцIыхухэт, зэрыгъэныбжьэгъут. Зэдэуэршэрын щIадзэри, журналист ныбжьыщIэ лъэпкъ газетыр зэрыхуэныкъуэр МуIэед жиIащ икIи и ныбжьэгъур тригъэгушхуащ а лэжьыгъэм зрипщытыну. — Тхэныр фIыуэ слъагъути, еджапIэми институтми блын газет къыщыдэзгъэкIыу щытати, лъэпкъ газетым сытхэну сытегушхуащ. Апхуэдэу тхыгъэхэр згъэхьэзырурэ редакцэм езгъэхьу щIэздзащ. Куэд стхауэ щытащ апщыгъуэм. А зэманым кIэлындорым «Тхыгъэ нэхъыфIхэр» жэуэ стенд фIэлъти, абдеж си тхыгъэхэм ящыщ къыкIэралъхьауэ щытащ, — игу къегъэкIыж Хьэтызэ.

ИужькIэ заводым ирагъэкIри, Жьакуэ курыт еджапIэм завучу ягъэкIуащ. Абдеж щылажьэу унагъуэ ищIащ. Зэщхьэгъусэхэм пщащэ цIыкIу зэдагъуэтауэ, унагъуэкIэ Черкесск къалэм къэIэпхъуэжащ. ЛэжьапIэ къилъыхъуэн щыхъум, игу къэкIри, адыгэ редакцэм кIуащ. А лъэхъэнэм редактор нэхъыщхьэу тетыр Къардэн Мухьэмэдт. Хьэтызэрэ редактор нэхъыщхьэм и къуэдзэ Дэбагъуэ Мухьэмэдрэ зэгъусэу унафэщIым и деж щIыхьащ. Мухьэмэд ахэр зэригъэцIыхуащ икIи жиIащ тхыгъэ куэд Хьэтызэ редакцэм къызэрыригъэхьар, абыхэм ящыщ «Тхыгъэ нэхъыфIхэр» стендым зэрыкIэрылъыр. Апхуэдэуи куэд щIауэ редакцэм щылажьэ, мэкъумэш къудамэр зи нэIэм щIэт Даур Жэхьфэр и деж журналист ныбжьыщIэр щIагъэтIысхьащ. 1987 гъэм и гъатхэпэт ар. Дэбагъуэм дызэрыщигъэгъуэзамкIэ, апщыгъуэм Жэхьфэр хуабжьу къыдэIэпыкъуащ, тхыгъэхэр зэридзэкIыу щыс нэхърэ, езым и тхыгъэ игъэхьэзырыжмэ нэхъ зэрызиужьынур къыжриIэт, нэхъыбэрэ командировкэ зэрыригъэжьэнум пылът. — Япэхуным сыщтэIэщтаблэт. АтIэ, а лъэхъэнэм мыбдеж щылажьэр пщIэрэ щIыхьрэ зиIэ журналист нэхъусахэт. Сэ нэхъыщIэ дыдэу сакъыхыхьат. Ноби фIыщIэ яхузощI самыгъэгужьейуэ, сызыIэщIаубыдэу журналист IэщIагъэм сыхэзыша ди нэхъыжьыфIхэу Дэбагъуэ Мухьэмэд, Къардэн Мухьэмэд, Мамхэгъ Жыхьэбэн, Бахътыр Исмэхьил, Даур Жэхьфэр, Нэхущ Мухьэмэд, ХьэпэнцIыв Сэфэрбий, АбытIэ Владимир, Анзор Мухьэмэд, Адзын Мухьэмэд, Гъуэзджэш Хъызыр, Пхъэш МуIэед сымэ.

Апхуэдэу, си тхыгъэхэр нэхъ купщIафIэ, гъэщIэгъуэн зэрысщIынум сыхущIэкъуурэ сылажьэу, 1990 гъэм республикэм и журналистхэм я Союзым сыхагъэхьащ, лъэпкъ газетым и жылагъуэ-политикэ къудамэри си нэIэм къыщIагъэуващ. ИужькIэ, Ищхъэрэ-Кавказым къыщыдэкI «Нарт» газетым и редактор НэгъущI Шэхъэрхъан сыщригъэблагъэм, абы сыкIуэри, Къэрэшей-Черкесым и корреспонденту абы сыщылэжьащ, — журналист лэжьыгъэм зэрыхыхьам дыщегъэгъуазэ Дэбагъуэм. «Нарт» газетыр щызэхуащIыжым, ди лъэпкъэгъу, хьэрычэтыщIэ Дер Станислав и деж снабженецу, иужькIэ «Южный» комбинатым псыщIэгъэлъадэу, оператору щылэжьащ.

Лэжьыгъэ дапщэ зэримыхъуэкIами, Дэбагъуэм и гъуэгур зыхуэкIуэжыр лъэпкъ газетрати, 1996 гъэм редакцэм къигъэзэжащ, и нэIэм щIэта жылагъуэ-политикэ къудамэри къратыжащ. Апхуэдэу лажьэурэ, и унагъуэ IуэхукIэ ежьэн хуей хъури, 2003 гъэм Прагэ кIуащ. Абы илъэс 13-кIэ щыIащ. Хьэтызэ зэрыжиIамкIэ, чехыбзэр зэримыщIэм къыхэкIыу, лэжьапIэкIи зэтегъэпсыхьа мыхъуу, япэхуным хуабжьу гугъу ехьащ. Илъэси 10-м щIигъукIэ археологыу лэжьащ. Бзэри зэригъэщIауэ, и Iуэхур псори хьэлэмэту зэтегъэпсыхьа хъуауэ, лэжьапIэр щызэхуащIыжым, унагъуэм къыхудэхуащ и лъахэм къигъэзэжын. Хьэтызэ жеIэ Прагэ къэнэну лъэкIыныгъэ зэриIар, ауэ хэку цIыкIум щыIэ къыдалъхуахэр, ипхъу закъуэмрэ и пхъурылъху цIыкIухэмрэ игу зэрыпымыкIар. Апхуэдэу, Дэбагъуэм 2016 гъэм зыщалъхуа и лъахэм къигъэзэжащ. Iуэхуншэу илъэситIкIэ щысауэ, «Черкес хэку» газетым къыщигъэзэжым, редактор нэхъыщхьэ Абидокъуэ Люсанэ къищтэжауэ, и къалэмым къыщIэкI тхыгъэ купщIафIэхэмкIэ щIэджыкIакIуэхэр игъэгуфIэу, илъэс е 7-нэ мэхъури редакцэм щолажьэ.

Журналист IэщIагъэм къинэмыщIауэ, Хьэтызэ усэ, рассказ тхынми зрепщыт. Абы и Iэдакъэм къыщIэкIащ «Тхьэхэм я санэхуафэм» фантастическэ рассказыр. Куэд мыщIэу дунейм къытехьэнущ экономист цIэрыIуэ, еджагъэшхуэ Гуэгуш Мухьэмэд теухуауэ игъэхьэзыра тхылъыр.

Иджыри зы Iуэхугъуэ. Дэбагъуэм и анэ Iэминат Кугъуркъуей къуажэм щыщщ. А адыгэ къуажэ цIыкIум Хьэтызэ напэкIуэцI хуигъэхьэзырауэ щытащ. Ар урысыбзэкIэ зэридзэкIыжри, «Ничейный аул» фIэщыгъэцIэр иIэу, «Советская Кубань» газетым къытрыригъэдзауэ щытащ. ИужькIэ, Адыгейми, Къэбэрдей-Балъкъэрми, ди хэгъуэгуми икIри, лIыкIуэ гуп а къуажэм кIуащ. Абыхэм къаIэтащ мы жылэм дэлъ лъэпощхьэпохэр икIи зэуэ къуажэ Совет щхьэхуэ къратыжащ, хъызмэт щхьэхуэ ящIыжащ, цIыкIухэм лъэпкъыбзэр яджу зэтрагъэпсыхьыжащ.

Апхуэдэу Дэбагъуэр лэжьыгъэ IэнатIэ хуэхъуам зы махуи хущIемыгъуэжауэ ноби гуащIафIэу пэрытщ. ЖыпIэнурамэ, редакцэр и етIуанэ унэу фIэкIа къимылъытэу мэпсэу, лэжьыгъэ IэнатIэкIэ апхуэдэ насып хэти къеуэлIэну яхуоупсэ.

Дэри ди лэжьэгъум дохъуэхъу узыншагъэ иIэу, и зэфIэкIыр мыкIуэщIу, тыншыгъуэрэ гукъыдэжрэ щымыщIэу иджыри куэдрэ лъэпкъым хуэлэжьэну!

ЕЗАУЭ Маринэ