Лъэпкъ щIэжым и джэ макъ

ЛIэужьыр бжьиблкIэ мауэ, жеIэ адыгэ псалъэжьым. Гувэми щIэхми, цIыхур и блэкIам щыхуеплъэкIыж, и лъабжьэхэр къыщитIэщIыж, къызыхэкIар къыщилъыхъуэж зы лъэхъэнэ и гъащIэм къыхохуэ. Бэчыжь Лейла шэрыуэу зэрыжиIащи, лъэпкъ щIэжым и джэ макъ къыпхыIукIращ, цIыхур щтэIэщтаблэ щищIыж къыхэкIыу, апхуэдэ «хъуаскIэхэр» къызэпхезыгъэдзыр. ЩIэныгъэлэжьым зи гугъу ищIа джэ макъыр къызыпхыIукI тхакIуэхэр щымащIэкъым Тырку щIыналъэм, абыхэм адыгэу залъытэжми, къуэпскIэ адыгэм екIуэлIэжу щытми. Зыщыщыр зыдэзыщIэжыр ууейщи, и Iуэхур щхьэхуэщ, ауэ «тхыдэм игъэгъуэщауэ» зыкъэзылъыхъуэжхэр гъэщIэгъуэн мэхъу. Апхуэдэхэм ящыщщ, псалъэм щхьэкIэ, зи цIэр зэрыдунейуэ зэлъащIыса, Нобель и саугъэтыр зыхуагъэфэща Памукъ Орхьан.

Хэт хъуну а Орхьаныр езыр? Щхьэ ар адыгэм гъэщIэгъуэн ящыхъун хуей? Орхьан 1952 гъэм мэкъуауэгъуэм и 7-м Истамбыл къыщалъхуащ. Абы и цIыкIущхьэри и щIалэгъуэри щыкIуар щыхьэрышхуэм и Шишли хьэблэм хыхьэ щIыпIэ нэхъ зэIузэпэщ дыдэхэм ящыщу НишанташыкIэ зэджэращ. КъызыхэкIар Хэкур егъэзыгъэкIэ ирагъэбгынэу Тыркум ирахуа зы адыгэ унагъуэщ. ПсэупIэ яхуэхъун къэзылъыхъуэ адыгэ минищэхэм яхуэдэу, Орхьан и адэжьхэми Уэсмэн пащтыхьыгъуэр къызэхакIухьащ, икIэм щетIысэхари Манисэ къалэм и Iэхэлъахэрщ. Тыркум къыщыхута адыгэхэр зэрагъэтIысам уеплъмэ, шэч къытумыхьэжу Памукъ Орхьан лIакъуэкIэ шапсыгъхэм зэращыщым тебгъэчыныхь хъуну къыдолъытэ. Манисэ щIыналъэм ноби шапсыгъ адыгэ къуажэхэр къыщызэтенауэ итщ.

ТхакIуэм адыгэ къежьапIэ зэриIэм гурыщхъуэ худимыIэжу дытезыгъэпсэлъыхь щхьэусыгъуэ зыбжанэ щыIэщ. Орхьан и къуэш нэхъыжь Шэукъэт, Истамбыл дэт Босфор университетым экономикэм и тхыдэмкIэ и профессорым зэрыжиIэмкIэ, зэшхэм я адэ Къундуз и адэ лъэныкъуэмкIи, и анэ лъэныкъуэмкIи 1890 гъэм нэсыхункIэ Манисэ хиубыдэ Гёрдэс щIыналъэм щыпсэуащ. Къундуз и адэшхуэ Сабит-бей XIX лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм ирихьэлIэу, Гёрдэс и имам нэхъыщхьэу щытащ, дин еджагъэшхуэт, зэхэщIыкI лъагэ иIэу цIыху Iущт. Къундуз и анэшхуэри ИстамбылакIуэм и лъэхъэнэм Кавказым къикIыу Гёрдэс къэкIуахэм ящыщт.

Памукъхэ я унагъуэр хуэщIауэ, зыхуэныкъуэ щымыIэу псэуащ. Орхьан и адэшхуэри, и адэри, и адэ къуэшри я IэщIагъэкIэ инженерт, къэралыр зыхуэныкъуэ IэщIагъэт. Орхьан и адэ Къундуз IBM жыхуаIэ америкэ IуэхущIапIэшхуэм и къудамэу Тыркум щыIэм и нэхъыщхьэт, и анэ Шэкурэ унэгуащэт. ГъэщIэгъуэн хъунущ Орхьан и анэр тыркухэр «къупщхьэ хужькIэ» зэджэ лъэпкъым къызэрыхэкIар къыхэдгъэщмэ. Ар къызытехъукIыжар уэсмэн пащтыхьхэм ялъихьэ, куэдкIэ япыщIа, Крит щIыналъэм и Iэтащхьэу (губернатору) щыта Ибрэхьимпашэ цIэрыIуэрщ.

Орхьан и унагъуэр инт, къатыбэу зэтет унэт зыщIэсри, зэрылъхузэрыпI абы щыпсэухэм адэшхуэр дунейм тетыху ящхьэщытащ, абы иужькIэ унафэр анэшхуэм деж къекIуэкIащ. Бынми, бынырылъхухэми нанэм и пщIэр яIыгъащ, и псалъэ тIэужыIэ ирагъэщIакъым. Зыгуэр япиубыдынуи, зыгуэр къыжьэдикъуэнуи хэттэкъым ар, ауэ цIыху захуэт, куэдым хищIыкIырти, и жьауэр яфIэкъабылт. Адыгэ унагъуэм и зэхэтыкIэщ хэплъагъуэр, сыт хуэдизкIэ европей гупсысэкIэр я дуней лъагъукIэм къебэкIыу щымытами.

Орхьан тхылъри, тхылъ еджэнри зэрыцIыкIурэ фIэфIт. Тхылъ минрэ ныкъуэм нэблагъэ зыщIэлъ и адэм и тхылъэщ иным щIалэ цIыкIур махуэ псом щIэкIуадэрт. Хъуапсэрт езыр балигъ хъумэ, тхылъышхуэ зэригъэпэщыну, икIи къехъулIащ ар: нобэ Орхьан и тхылъэщым тхылъ мин пщыкIутIым щIигъу хэлъщ. ЩIалэм хэлъэт иIэт, ар гурыхуэт, жант. «Robert College» жыхуаIэ америкэ еджапIэр хъарзынэу къиухри, архитектор IэщIагъэм хуеджэну Истамбыл дэт Технологическэ университетым щIэтIысхьащ. АрщхьэкIэ нигъэсакъым. Орхьан тхакIуэ хъуну зэрыщIэхъуэпсыр и адэ-анэм яжриIэри, журналист IэщIагъэр щызэрагъэгъуэт институтым еджэну кIуащ. И адэр щыгуфIыкIащ къуэм ищIа гуращэм (ар езыр зэзэмызэ къыпытхыкIыу апхуэдэт), анэм къабыл ищIакъым, ауэ икIи пэувакъым.

Институтым щыщIэс илъэсхэрщ Орхьан тхэным нэхъ зыщритар, абыкIэ и лъэкIыныгъэр здынэсыр игъэунэхуу щыхуежьар. Тхэн щригъэжьар 1974 гъэрщ, и япэ тхылъри, «КIыфIымрэ нэхумрэ» зыфIища романыр зэрытыр, дунейм къыщытехьар 1979 гъэращ. Тырку тхакIуэ цIэрыIуэ Орхьан Кемал и цIэр зезыхьэ саугъэтыр къыщIыхуагъэфэща мы тхыгъэшхуэм Орхьан иужькIэ хэлэжьыхьыжщ, къыщыIэта Iуэхугъуэхэм зригъэубгъури, 1982 гъэм «Джэудэтбейрэ и къуэхэмрэ» фIэщыгъэцIэр иIэу етIуанэу къыдигъэкIыжащ. Тхылъым щIэупщIэшхуэ иIащ, зэуи зэбгрыкIат. Абы щыгъуэщ тхакIуэ ныбжьыщIэм къыщыгурыIуар и IэщIагъэр къызэригъуэтыжар.

Абдеж къыщежьэри, Орхьан сыт хуэдэ тхыгъэ утыку къримыхьами, хамэбзэхэмкIэ зэрадзэкIыу, фIыщIэтынхэмрэ саугъэт зэмылIэужьыгъуэхэмрэ хуагъэфащэу хъуащ. Къыхэдгъэщынщи, 1984 гъэм Орхьан итха «Унэ даущыншэ» романыр франджыбзэкIэ 1991 гъэм дунейм къытехьащ, «БыдапIэ хужь» романым 1990 гъэм Америкэм и Штат Зэгуэтхэм литературэмкIэ и саугъэт лъапIэ къыщихьащ, «Уэс» романыр 2004 гъэм а къэралым къыщыдэкIа тхылъ нэхъыфIипщIым ящыщу къалъытащ. «Тхылъ фIыцIэ» романыр Тыркум литературэ къэхъугъэшхуэу щалъытат. Тхыдэр зи тегъэщIапIэ, абы и пэжымрэ пцIымрэ я зэпылъыпIэр къэзыхутэ тхыгъэм кIэщIу кинофильм тращIыкIри, Тыркум щагъэлъэгъуауэ щытащ. 1998 гъэм дунейм къытехьа «Сэ си цIэр Плъыжьщ» романыр бзэ 24-кIэ зэрадзэкIауэ щытащ, Ирландием щагъэува литературэ саугъэт нэхъыщхьэри а романым къратат. Мыпхуэдэ щапхъэхэр куэд мэхъу.

Псори зэхэту къапщтэмэ, Памукъ Орхьан и Iэдакъэ къыщIэкIа тхыгъэхэр бзэ 70-м щIигъукIэ зэрадзэкIащ, и тхылъхэр мелуан 13 нэхърэ нэхъыбэ хъууэ къэрал зэхуэмыдэхэм къыщыдэкIащ. Америкэм къыщыдэкI «Тайм» журналым Памукъ Орхьан щIэупщIэ нэхъ ин дыдэ дуней псом щызиIэ цIыхуищэм хибжауэ щытащ. Тыркум, Германием, Франджым, Урысейм, Америкэм литературэмкIэ я саугъэт бжыгъэншэхэр къихьами, псом ящхьэж хъуар 2006 гъэм къыхуагъэфэща Нобель и саугъэтырщ. Тыркум щыщу а дамыгъэ лъапIэ дыдэр япэу зратари Орхьанщ.

И япэ тхылъым щегъэжьауэ Памукъ Орхьан и Iэдакъэ къыщIэкIыу хъуар цIыхухэм щIызэрапхъуэр, яхузэрымыгъэгъуэту щIеджэр «гъащIэм и пэжым и пцIанапIэкIэ зэрытеIэбэфырщ», куэдым зыкъыхалъэгъукIыжу зэрыщытырщ. Абы и романхэр пост-модерн жыхуаIэ тхэкIэ жыпхъэм итщ, уеблэмэ «БыдапIэ хужь», «Тхылъ фIыцIэ», «ГъащIэщIэ», «Си цIэр Плъыжьщ», «Уэс» романхэр пост-модерн литературэм и курыхщ. Орхъан и тхыгъэхэм Iэмал зэпэщIэтхэр йобэкI: дыгъуасэ – нобэ, къухьэпIэ – къуэкIыпIэ, классикэ – иджырей, жьы – щIэ хуэдэ гупсысэ зэпэувхэмрэ еплъыкIэ зэблэухэмрэ.

ЖаIэнущ, икIи зэхэпхынущ, Нобелым и саугъэтыр зэрыхуагъэфэщара Орхьан ди лъэпкъэгъуу щIэтлъытэн хуейр, жаIэу. Зы лъэныкъуэкIи, уегупсысмэ, пэжщ ар. Тыркум къыщалъхуами, зэрытхэр тыркубзэми, адыгагъэм и гущэм къихъукIатэмэ, ину адыгэ и бынщ, тхужыIэнт. Ауэ, и гъащIэр къызэрекIуэкIар аращи, зи къуэпсыр хэгъуэж адыгэ унагъуэщ къыщалъхуар, ауэ, апхуэдэу щыт пэтми, абы зыкъыщимылъыхъуэж зэи къэхъуакъым. Абы и щапхъэщ Нобель и саугъэтыр зрата Памукъ Орхьан щхьэкIэ КъызэгъэпэщакIуэхэм къыдагъэкI тхылъым итыр: «ЛитературэмкIэ Нобель и саугъэтыр зыхуагъэфэща Памукъ Орхьан и лъэпкъкIэ адыгэщ. Лъапсэрыхыр къызыхуагъэкIуа а лъэпкъым и лъахэщ 2014 гъэм Олимпиадэр щекIуэкIа Щачэ щIыналъэр». Арыххэуи, цIыхугъэм и пщалъэкIэ уеплъмэ, и гупсысэр, и дуней лъагъукIэр къэзыгъэщIар адыгэхэращ, жыпIэмэ хъунущ.

Памук дуней псом щыцIэрыIуэ романист къудейкъым, ар икIи жылагъуэ Iуэхухэм жыджэру хэт, дэтхэнэ лъэпкъми и хуитыныгъэхэм, демократием къызэщIиубыдэ гурыIуэныгъэхэм яIыгъ гупсысакIуэщ. Шэч хэлъкъым, абы и утыку псалъэмакъхэм адыгэм и Iуэхури къызэрыхэувэнум, лъэпкъри ину щIэгушхуэн къызэрыкъуэкIынум.

ТАБЫЩ Мурат, «Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель