Лъэпкъ гъуазджэм и щыгум

РСФСР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, композитор, пшынауэ, Къэрэшей-Черкесым щыпсэу адыгэхэм ди щэнхабзэр гъуазджэ щыгум изыхьа СИДАКЪ СулътIан Теувэж и къуэр псэужамэ, мэлыжьыхьым (апрелым) и 11-м илъэс 85-рэ ирикъунут. 

Сидакъ СулътIан 1940 гъэм Хьэбэз къуажэм къыщыхъуащ и къуажэр, лъэпкъыр зэриIэтынум, и дахагъэр утыку зэрырихьэным хущIэкъуи псэуащ.

Зэрысабий лъандэрэ макъамэм, цIыхубэ хабзэхэм фIылъагъуныгъэ хуиIэу къэтэджа щIалэ цIыкIум гъащIэ гъуэгуу къыхихынур наIуэт. Къыхэгъэщыпхъэщи, абы Тхьэм къыбгъэдилъхьа зэчийр и анэ Абрэдж къыбгъэдэкIауэ къыщIэкIынщ. Ар утыкушхуэхэм пшынэ щемыуэми, унэм макъамэхэр къыщригъэкIт. КъинэмыщIауэ, СулътIан и шыпхъу нэхъыжьым пшынэ къыхуащэхуауэ яIэти, щIалэ цIыкIур зэрысабийм къыхэкIыу абы ирагъэIэбтэкъым. Арами, абы пшынэр къигъэкIуасэти, къыздамылъагъу щIыпIэ гуэрым тIысти, езыми макъамэжьхэр къригъэкIыну зрипщытт. Арати, абы и гъащIэр гъуазджэм ирипхыну мурад зэрищIар зыми игъэщIэгъуакъым. Къуажэ еджапIэр къызэриухыу, ар Черкесск къалэм дэт макъамэ училищэм щIыхьащ. Еджэныр къызэрызэринэкIыу, зэуэ гъуазджэ дунейм лъапэ махуэкIэ хэбэкъуащ. Училищэм къинэмыщIауэ, абы къиухауэ щытащ Ставрополь къалэм деж пшынауэхэм (баянистхэм) яхуэгъэза дерсхэр, иужькIэ Москва къалэт дэт щэнхабзэмкIэ институтри.

Сидакъым и творчествэм IупщIу щызэхыбох лъэпкъ къызыхэкIам и уэрэд гъэпсыкIэ хабзэ къызэрымыкIуэхэр, зыми емыщхьхэр. СулътIан езым бгъэдэлъ щIэныгъэ купщIафIэмкIэ къыдэкIуэтей щIэблэм, къыбгъурыт и лэжьэгъухэм зэрадэгуэшэным хущIэкъу зэпыту щытащ. Абы и фIыщIэщ, шэч хэмылъу, гъуазджэм и дуней гъэщIэгъуэным лъэ махуэкIэ хыхьа музыкант, хореограф, уэрэджыIэ куэдым езым я лъагъуэ къызэрагъуэтыжар, ехъулIэныгъэхэм зэрыхуэкIуар.  

Абы и цIэр Ищхъэрэ Кавказым къыщызыцIыхур мащIэкъым. Абы щхьэусыгъуэ хуэхъур мы адыгэлI нэсым лъэпкъ макъамэм зиужьыным хуищIа хэлъхьэныгъэ мыкIуэщIращ, хэлъа цIыхугъэ лъагэращ. Сидакъым нэрымылъагъуу зы нур гуэр и хъуреягъти, абы цIыхухэр къришалIэт…

Адыгэ лъэпкъым и щэнхабзэм фIылъагъуныгъэ хузиIэ Сидакъым шыкIэпшынэр къищтэу еуэн щыщIидзэкIэ, нартхэм, пасэрей лIыхъужьхэм я уэрэдыжьыр къыщыхидзэкIэ, ар зэхэзых псоми езы СулътIан ещхьу я нэгум нурыр, нэхугъэр щиплъагъуэт…  Езым и псэ щытыкIэ дахэмкIэ нэгъуэщIхэм ядэгуэшэну лъэкIыныгъэ иIэт…

1960-1977 гъэхэм Сидакъ СулътIан Хьэбэз районым щэнхабзэмкIэ и Унэм и художественнэ унафэщIу лэжьащ. А пIалъэм къриубыдэу Сидакъым игуэщIа лэжьыгъэр зы цIыхум зэрылъэкIар умыгъэщIагъуэу къанэкъым. Апхуэдэу 1965 гъэм абы къызэрегъэпэщ «Iэдииху» зыфIища, уэрэдымрэ къафэмрэкIэ гупыр. 

Ансамблым и художественнэ унафэщIу щытащ иджыри ди зы композитор лъэрыхь Даур Аслъэн, балетмейстерыр Уэзрокъуэ Хьэмидт, уэрэджыIэ, къэфакIуэ пашэр КIэмрыгу Абчарт, пшынауэр езы Сидакъ СулътIант.

«Iэдииху» гупыр зэры-Кавказу, Москва къалэм щекIуэкI зэпеуэхэм, фестивалхэм ирагъэблагъэ зэпытт. Уеблэмэ Польшэм щекIуэкIа, бгырыс IуэрыIуатэ гупхэм я Дунейпсо зэпеуэм и ЩIыхь саугъэтыр къыхуагъэфэщауэ щытащ. Ансамблым «ЦIыхубэ» фIэщыгъэцIэ лъапIэри къыхуагъэфэщауэ щытащ.

Сидакъыр уэрэд куэдми я авторщ. Апхуэдэу, ар училищэм и студенту щыщыта пIалъэм и япэ сюитэр итхагъэххэт. Макъамэр Хьэнфэн Алим и усэт зыщIилъхьар, «Песня радости» зыфIищарат. «Си Хьэбэз» уэрэдращи ар композиторым и «визитная карточка» жыхуаIэм хуэдэ хъуауэ щытащ.

Къыхэгъэщыпхъэщ Сидакъ СулътIанрэ уэрэдус Шэрджэс Алийрэ купщIафIэу зэрызэдэлэжьари. Лъэпкъыпсэу щыт мы лIитIыр зэщIыгъуу цIыхубэ уэрэд бжыгъэм елэжьыжащ, абыхэм ящыщ гуэрхэри «Мелодия» фирмэм и пластинкэм тету дунейм къытехьауэ щытащ. А уэрэдыжьхэр ноби Къэрэшей-Черкесым и радиом и дыщэ фондым и Iыхьэщ.

1970 гъэм Сидакъым аргуэру лъэпкъым хуэщхьэпэн зы Iуэхугъуэ дахэ къызэфигъэкIащ – «Редадэ» зыфIища цIыхубэ IэмэпсымэхэмкIэ оркестрыр къигъэщIащ. Мы гупым и хьэлэмэтагъри, абы адыгэ лъэпкъым и гъуазджэр хъумэнымкIэ хуищIа хэлъхьэныгъэм и гугъу пщIыкIэ пхуэIуэтэнукъым… Оркестрым ди республикэм щыпсэу адыгэхэм я закъуэкъым зи пщIэр къиIэтар, атIэ дэнэ щIыпIэ щыпсэу ди лъэпкъэгъухэри зэрыпагэ хъун гуп лъэрыхь хъуащ. Абы и щыхьэтщ гупым илъэс зэхуэмыдэхэм фестивалхэм, зыкъэгъэлъэгъуэныгъэм япкъ иту къилъэща, къыхуагъэфэ нагъыщэ лъагэхэр.

1977-1994 гъэхэм Сидакъым и гъащIэми абы къыдэкIуэу Хьэбэз районым и щэнхабзэм епха гъащIэми зэхъуэкIыныгъэхэр къыщыхъуащ: СулътIан Хьэбэз дэт макъамэ сабий еджапIэм и унафэщI ящIащ.

Лъэпкъыпсэ, зи щэнхабзэр зыпищI щымыIэ лIым мыбдежми егъэфIэкIуэныгъэ Iуэхугъуэхэр иримыгъэкIуэкIыу къэнэнт? Апхуэдэу Сидакъым лъэкIащ макъамэ еджапIэм унэтIыныгъэу щыIэхэмкIэ хигъэхъуэн, пшынэмкIэ, къафэмкIэ классыщIэхэр къызэIуихын. Абы и жэрдэмкIэ, духовой оркестри къызэрагъэпэщауэ щытащ.

ЕджапIэм щезыгъаджэ егъэджакIуэхэм я бжыгъэм и мызакъуэу, ябгъэдэлъ щIэныгъэми хигъэхъуащ. Сабий макъамэ еджапIэр гъуазджэхэмкIэ еджапIэ ищIауи щытащ. Апхуэдэ еджапIэр Къэрэшей-Черкесым щыяпэрейт… Аращ зи фIыщIэр «Ашэмэз», «Ислъэмей» сабий къэфакIуэ ансамблхэр къызэрагъэщIари.

Сидакъ СулътIан гъащIэ кIыхь Тхьэм зыхухихахэм ящыщ хъуакъым. 1994 гъэм, и ныбжьыр илъэс 44-м ит къудейуэ, лъэпкъым и къуэ пажэр дунейм ехыжащ. 

1997 гъэм Сидакъ СулътIан и фэеплъ скульптурэр Хьэбэз къуажэм щагъэуващ. Фэеплъым тетщ СулътIан зэрыпсэуар къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэр: «Славу пою о тебе, горный край». А гъэ дыдэм щыщIэдзауэ СулътIан унафэщIу здэщыIа гъуазджэхэмкIэ сабий еджапIэм макъамэтхым и цIэр зэрехьэ.

А еджапIэм щылажьэхэри щеджэхэри ноби макъамэтхым иухуа хабзэ дахэщ зытетыр. Абдеж сабийхэр макъамэм, къафэм и мызакъуэу, лъэпкъым и щэнхабзэ гъэщIэгъуэным фIылъагъуныгъэ хуаIэу щагъасэ, я дуней еплъыкIэр убгъуауэ щIэблэр къагъэтэдж, цIыхугъэр псом и щхьэу зэрыщытыпхъэр я щапхъэкIэ къагъэлъагъуэ.