Куэшхьэблэпхъум и пшыналъэ

Куэшхьэблэпхъухэм я пшыналъэр хущхъуэм палъыту жиIэ зэпытт ди нанэшхуэ. Ар къызыхихыу щытам сыщIэупщIэну си щхьэ къыщIэмыкIар зэхэщIыкI зэрызимыIэм хуэсхьурэ сыкъекIуэкIащ иджырэ къэс, езыр пшынауэ Iэзэу зэрыщытами семыгупсысу. Сэ Куэш-Хьэблэ къуажэм дэса пшынауэхэр си цIыхугъэу щытакъым, ахэр уэрэдым зэрыхуэжанами срипсэлъэну си щхьэ теслъхьэкъым, ауэ си фIэщ мэхъу гъащIэм и къэгъэшыпIэхэм ущIаупскIэурэ щIыпIэ, цIыху Iэджэм уащрихьэлIэ щыхъукIэ, уи Iэм щIэкIамрэ уи лъэм икIуамрэ я уэрэдыр уэр-уэру зэрыбусыжыр. Дауи, гъащIэр пшыналъэ кIыхьым ещхьщи, уи псэр пытыху абы укъыдофэ.

Куэш-Хьэблэ къуажэр зытес щIым ипIащ, игъэшхащ адыгэм и пщIэр лъагэу зыIэта цIыху куэд. Апхуэдэ мэкъумэшыщIэ унагъуэхэм ящыщ зым къыхэкIащ мы тхыгъэмкIэ гулъытэ зыхуэсщIын, нэхъ гъунэгъуу къывэзгъэцIыхун си гугъэ бзылъхугъэр — ГОЧИЯЕВЭ (Борэныкъуэ) Рае Амэрбий и пхъур. Рае и ныбжьыр илъэс 85-рэ зэрырикъуар фокIадэм и 23-м игъэлъэпIащ. Хэку зауэшхуэм щигуащIэгъуэ дыдэм дунейм къытехъуа пщащэ цIыкIум псэкIи IэпкълъэпкъкIи игъэвын къыхудэхуащ зауэм и дыджымырэ и хьэлъэмрэ.

И адэр — Амэрбий — Куэш-Хьэблэ, Малэ Зеленчук, Елбыргъэн къуажэхэм я япэ узэщIакIуэу, егъэджакIуэу щытащ, пцIы къытралъхьэщ, хьэкъи-лажьи имыIэу нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм ирагъэубыдри, 1943 гъэм Черкесск хьэпсэм укIыкIейуэ щраукIыхьащ. Республикэ къалащхьэм и мэриер щащIым щыгъуэ а щIыпIэм къыщыщIаха хьэдэ къупщхьэхэм, иужькIэ урысыкхъэм яхьыжу къуэшыкхъэу щIалъхьэжахэм яхэлъщ. И анэр — Хьэлимэт (Аргунхэ япхъущ) фызабэу къанэри, сабиих и куэщIым къинащ къиIэтын хуейуэ.

Рае къызэ риIуэтэжымкIэ, къызэдалъхуауэ нэрыбгибгъу хъути, щIалиплIрэ пщащитхурэ, адэ-анэм пхъуитхурэ зы къуэрэ: Iэминат, ФатIимэт, Шэмсэдин, Зое, Рае, Гуащэмыдэ сымэ псэууэ къахуэнэри, щIалищ цIыкIуу яфIэлIащ, дунейм гу щамыхуэу. Зэхэзехуэн ящIу 1933 гъэм Сыбырым яша, Омск и мэзылъэ-уэсылъэм и гущIыIум трагъэтIысхьахэм ящыщщ Хьэлимэт и дыщыр. 1949 гъэм гувауэ курыт еджапIэм кIуа Рае, и классэгъухэм яхэтт езым нэхърэ илъэситI-щыкIэ нэхъыщIи, нэхъыжьи. АтIэ, зауэр иуха къудейт, цIыхухэм псэукIэ тэрэзым техьэжынрати я хъуэпсапIэр, щIэныгъэншэу къэмынэн папщIэ, псоми я бынхэр класс зэхэпхъахэм хэсу ирагъаджэт. Нобэ классибгъу къэзыухахэм я щIэныгъэр хуэбгъадэ хъунущ зауэ нэужьым классибл къэзыухахэм яйм.

Рае еджапIэм къызэрикIыжу, и анэр хуабжьу гугъу зэрехьыр илъагъути, и гум идэтэкъым зыпэрыт Iуэхухэр хуимыгъэпсынщIэу, зыщIимыгъакъуэу. Портфелыр игъэтIылъыжти, къуажэ пощтыр кърихьэкIыу лажьэт. СабиигъуэкIэ зызыгъэнщI, ягъафIэу, ягъэджэгуу къагъэтэдж нэрыбгэтэкъым Рае. Ленин революцэ щищIам, бейхэм я мылъку трахыурэ шэджэлъаджэхэм хуагуэшын щрагъэжьа 1917 гъэм, нобэ Куэш-Хьэблэ сабий IыгъыпIэм и пIэм ита еджапIэжьыр, Борэныкъуэ Амэрбийт езыгъэщIар. Абы и унащхьэр щаIэтым латэ зытIущ хущыщIати, къуажэкIэмкIэ нэхъ бейуэ щыса, кулакыцIэр зыфIащу Хэкум ирахуа ДыщэкIхэ я унэм къыхихри нигъэсыжауэ щытащ ухуэныгъэр. Ар зейхэм щызэхахыжым: «Дэ уэ дыпхурикъунщ, зэ моуэ нэдгъэгъэзэж» жаIэри, къыхуэдзэлэшхащ Амэрбий.

ИкIи, зэрыжаIам хуэдэу, ди щIыналъэм нэмыцэхэр къыщихьэм, зыхагъапщкIуэри къэкIуэжащ, уеблэмэ я лъэныкъуэри яубыдри, ядэлажьэу ежьэжащ. Мис а зи нэхей къытехуа и къуажэгъухэрауэ жаIэ бзэгу зыхьу Амэрбий хьэпсэм изыгъэхуар. Къыпалъхьари зэрыIущрат, зэрыегъэджакIуэрат, зэрыкоммунистымрэ и щIэныгъэмкIэ и къуажэгъухэм ядэгуэшэну зэрыхьэзырымрэт. Щхьэпэ мыхъур зэран щыхъум деж, сыту гущыкI дыдэу зыуигъэлъагъурэ, зэгуэудыгъуэ уригъахуэу… «…Хэку зауэшхуэр щиухам шууейхэр къуажэ гъуэгукум гуоуэ зэрырикIуар cи нэгу къыщIохьэж хъарпшэру. Нэмыцэхэм Куэш-Хьэблэ зыщагъэбыдати, мамэ лэжьапIэ щыкIуэкIэ, «бжэр зыми хуIувмых, хъунщIакIуэхэм къакIухь» жиIэурэ, ди тхьэкIумэхэр иIуантIэт. Пэжу арат зэрыщытри, бийм унагъуэрыхьэу къикIухьт, хэт и джэд-къаз, хэт и мэл, и танэ къызэщIикъуэу. КъэдыгъуакIэт зэрыпсэур ахэр», — нанэм игу къегъэкIыж и цIыкIущхьэм шынагъуэу игъэунэхуа махуэхэр.

Дэрбзэр IэщIагъэм хуэIэпэщабэу лэжьа Хьэлимэт, и сабийхэр къигъэтэджын папщIэ, зыщысхьыжи, еши имыIэу нэгъуэщI лэжьыгъэхэри къищтэт: ар щытащ техничкэуи, хьэлу игъажьэуи, Аргун ПIатIэ и колхоз пщIантIэм и хъумакIуэуи, джэдыхъуэуи. А къомыр зэдихьт, сыту жыпIэмэ, лэжьапщIэу апщыгъуэм къахьыр кIэпIейкIэ бжыгъэ гуэрти, унагъуэшхуэ зэтепIыгъэныр, мыбдеж щылътэкъым.

«Пщэдджыжьым жьыуэ ди анэм дыкъигъэтэджт, хьэкум мафIэ ирилъхьэти, танэ цIыкIу щIэщIарэ шэрхъитI зыщIэт гумкIэ пхъашэ дригъажьэт си дэлъху Шэмсэдинрэ сэрэ. Абы жыгыу къыпиупщIар, сэ мэзым къыщIэслъэфти, дызэдэIэпыкъуурэ выгум къитлъхьэжт. Пхъэ гъуркIи, хьэуазэкIи, нартыху жэпкъкIи дгъэплъурэ дыщыпщэфIаи къэхъуащ. Cи щхьэр згъэфIэну хущIыхьэгъуэ сиIауэ къысхуэгубзыгъыжынукъым сызэплъэкIыжмэ», — гугъу ехьу къызэрытэджам топсэлъыхь Рае. Мы бзылъхугъэ лъагъугъуафIэм, псэм дыхьэм и гурыхуагъым укъимыщэхуну щыткъым.

Ауэ къызэрымыкIуэу щIэныгъэшхуэ бгъэдэлъщ гъащIэ мытыншым гъуэмылэу къритауэ, Тхьэр къыхуэупсауэ. Унагъуэ зыдищIа хьэбэздэс Гочияев Владимиррэ абырэ щIалищрэ зыпхъурэ къащIэхъуащ. И щхьэгъусэр, хьэкъыпIэкIэ къапщтэмэ, Хьэгъундыкъуей дэс ХьэкIырэхэм ящыщщ. Ар мазитхум итт и анэ Гъулимэт и дыщ пщIантIэ къыщыкIуэжам. Анэ ныбжьыщIэм бжьыуэ и пщэ дэлъам, и фэм дэкIам теухуауэ Рае щыхигъэдаIуэкIэ, нысэм и щыпэзэхэхыу ар щымытыжрэ пэт, хуэмышэчу, къызэфIэнэурэ гъыт. Иужьым, Володя илъэсибгъу щыхъуам, Гъулимэт унагъуэ дищIэжащ Марыхъу къуажэм дэс Гочияевхэ Исуф.

Щхьэгъусэ къыхуэхъуа лIыр хуейт анэдэкIуэу и унагъуэ къихьа щIалэ цIыкIур къуэ ищIынуи, и ужь ихьэри и тхылъхэр зэрихъуэкIащ, и лIакъуэцIэмкIэ щIитхащ, и цIэри адэцIэу иритащ. Пхъу хуэдэ забгъэлъагъунумэ куэдрэ?! Лъытэ, лъагъу, ящIэупщIэ, яхуэгузави, нэми псэми ухуахьынщ. Рае и гухуабагъ зылъэмыIэса Iыхьлы иIэу къыщIэкIынкъым: ар ягу зэрынэсыным пылъащ Борэныкъуэхи, Аргунхи, Гочияевхи, ХьэкIырэхи, и гуащэм и лыджанэхэми.

«ЗыпцI хэмылъу жысIэнщи, нэкугъуэм, налкъутым хуэдэу сихъумащ, къысхуэсакъащ. Унагъуэ сыщихьагъащIэм, ди псы къижыпIэр куэбжэпэрати здыIутыр, си щхьэгъусэм псыхьэ сыдэкIыу зэгуэрми къысхуидакъым, «нэкIуатэ» щызэжетIа махуэ къэхъуакъым. ДунейкIи ахърэткIи сыхуэарэзыщ, хуабжьу лIы тыншу, цIыхугъэшхуэ хэлъу псэуащ», — зэщхьэгъусэхэм яку дэлъа зэхущытыкIэфIым дыщегъэгъуазэ нанэм.

ГъащIэ гугъу, ауэ дахэ къэзыгъэщIа мы бзылъхугъэм и гуащIэдэкIыр къызэрымыкIуэу бейщ жыпIэмэ, зыкIи угъуэщэнукъым. Ар пощтзехьэу, къуажэм дэт шхапIэм и буфетчицэу, пщафIэу, тучантесу лэжьащ. И лъакъуэхэр къеуз щыхъум, 1984 гъэм «Виток» заводым и АТК-м Iухьэри, 1992 гъэм пщIондэ Iуэху щищIащ. Владимиррэ абырэ я бынхэмкIэ бгъэзэнщи, япхъу нэхъыжь Фатимэ Грецием щопсэу, я къуэ нэхъыжьыр Къэрэбитщ, абы къыкIэлъыкIуэр Казбекщ, нэхъыщIэ дыдэр, анэм къыкIэрысыр Къанщауэщ. Къыхэдгъэщыну ди гуапэщ Рае и пщыпхъум и пхъум и щIалэ Рэмэзан, мазищым иту къыхуахьу, и къуэм хуэдэу зэрипIыжар.

НобэкIэ абы къулыкъу щрехьэкI Украинэм щекIуэкI зауэ операцэ хэхам. «Къыздэпсэу си нысэм, Земфирэ, фIыщэу сыкъелъагъу икIи сыкъелъытэ, дэ дызэхуэхъуащ зэанэзэпхъуи, зэныбжьэгъуфIи. Тхьэм узэрелъэIунщи, уи псэр ебгъэшхыну апхуэдэ бзылъхугъэщ си щIалэм къыхуэзар», — нэхъыжьым иIэпхъэ гулъытэр зэригъуэтым иригушхуэу, Рае и нысэм псалъэ гуапэхэр хуегъазэ.

МащIэщ нобэ зи гъащIэм куууэ, укъуэдияуэ къытепсэлъыхьыфу узыпэщIэхуэнур. Гочияевэ Рае жиIэжыни, зэIэбэкIыжыни апхуэдизу и куэдщи, артхылъ псом пхуигъэхуэну жысIэкъым. Ауэ, ищхьэкIэ къызэрыщIэздзащи, куэшхьэблэдэсхэм я пшынэбзэм IукIэ дахэ къезытыр Рае хуэдэ бзылъхугъэхэрамэ, ди махуащ! Тхьэм жьыщхьэмахуэ ищIыну дыхуолъэIу!

ЛЫХЬ Тимур