И псэм и нэхур зылъэIэсахэр…

Сидакъ СулътIан хэлъа цIыхугъэ иным и гу щабагъыу щытамрэ ар зыцIыхуахэр фIыщэу щыгъуазэщ. Нобэ езыр лъэпкъым къыхэмытыжми, и хьэлыфIагъым и гугъу ящI зэпыту къокIуэкI. Мы псалъэхэм щыхьэт тохъуэ СулътIан къыщалъхуа махуэм ирихьэлIэу и лэжьэгъуахэм дазэрыхуэзам кърикIуа гукъэкIыж гуапэхэр.

Сидакъ СулътIан къару куэд дыдэ зрихьэлIа мы еджапIэм нобэкIэ егъэджакIуэ 30 щолажьэ, сабий 560-м щIигъу абы къокIуалIэ, унэтIыныгъи 6 щыIэщи, дэтхэнэмкIи ехъулIэныгъэ къагъэлъагъуэ.

Сидакъ СулътIан и цIэр зезыхьэ гъуазджэхэмкIэ сабий еджапIэм илъэс 16 хъуауэ и унафэщIщ бзылъхугъэ гуапэ Аслъэнхэ Фатимэ. Ар Сидакъым илъэси 10-кIэ дэлэжьащ  икIи а илъэсхэр унафэщIым нэхъыфI дыдэхэм ящыщу къелъытэ. ЖыIэпхъэщи, абы и гъащIэр макъамэм ирипхыныр Сидакъым и ущиет къызэрежьар.

— Сидакъ СулътIан сыт хуэдэт жыпIэмэ, ар цIыхугъэшхуэ зыхэлъ адыгэлIт. ЛэжьапIэм Iэджи къохъу, зыгуэр мытэрэзу пщIынкIи мэхъу, ауэ зэи къэхъуакъым абы и макъым зыщригъэIэта, зыгуэрым и жагъуэ щищIа. Абы зы пщы-уэркъыгъэ зыIыгъыкIэ, гъэпсыкIэ дахэ гуэр хэлът. ЦIыху щабэт, гуапэт, гушыIэ зыхэлът. И жьауэ сыщIэту апхуэдэу зыхэсщIэт и къысхущытыкIэр.

Ар сэ зыракъым, псоми ди адэм хуэдэу къытхьэщыубгъуат, диущиину, диунэтIыну, сэбэп хъуну сыт щыгъуи хущIэкъут. И гум къипс дыгъэр къызэрыттепсэр зыхэтщIэт жысIэмэ, езгъэлеинукъым.

СыкъыщыIухьа гъащIэм мы еджапIэм фортепиномкIэ сыегъэджакIуэти, «Сидакъ СулътIан уэ пхуэдэ егъэджакIуэ щымыIэу къыджиIащ» жэуэ адэ-анэхэм щыжаIэкIэ, ар икъукIэ гуапэ дыдэ сщыхъути, нэхъри нэхъыфIу сызэрылэжьэным сыхущIигъэкъут. СулътIан къыщытхэта пIалъэр IэфIу си гум къинэжащ.

Зы зэхуэс гуэр диIэу СулътIан тхьэмыщкIэм жиIауэ щытащ: «Скрипкэ еуэ цIыхум зэи нэгъуэщIым Iеягъэ, фIеягъэ ирищIылIэфынукъым» жэуэ. А псалъэхэр си гум изубыдащ. Сыту жыпIэмэ, дэ сабийхэр музыкэм хуедгъаджэ къудейкъым, атIэ ахэр дахагъэми, псэ къабзагъэми худогъасэ. Апхуэдэ къалэн мытыншыр плъэкIын папщIэ, уэ езыми уи псэр а щытыкIэ дахэм хэтыпхъэщ. АбыкIэ Сидакъ СулътIан щапхъэу зэрытхуримыкъуа щыIэкъым.

Иджы унафэщIу сыщыткIэрэ, абы и щапхъэм нэхъыбэжрэ сроплъэж. ЦIыхур къыкIэрыхуами, имылъагъу зищIт, зыми и жагъуэ зэримыщIыным хущIэкъут, икIи ар къехъулIэт, псори дыгуфIэу лэжьапIэм декIуалIэт. ЦIыхугъэр псом зэрынэхъыщхьэм СулътIан дыхуигъэсащи, абы дытету дызэхэтыныр тфIэкъабылщ, — игу къигъэкIыжащ Аслъэнхэ Фатимэ.

Сидакъым пIалъэфIкIэ дэлэжьэну зи насып къихьахэм ящыщщ ДШИ-м и унафэщIым егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ лэжьыгъэмкIэ и къуэдзэ Банэ Зулетэ. Зэрысабий лъандэрэ абы и гъащIэм и гъуэгугъэлъагъуэу хэтащ Сидакъ СулътIан.

— СулътIан Теувежевич и фIыщIэщ сэри мы еджапIэм сызэрыщеджари, лэжьапIэ сыкъызэрыIухьари. Илъэси 10 си ныбжьт ар уэрамым къыспэщIэхуэу «Пианино уеуэну ухуейкъэ?» жэуэ къыщызэупщIам. Сыхуейт, дауи, ди дежхэми яжезмыIэу зэуэ ирагъэджэнухэм зыхезгъатхэри дерсхэм сыкIуэу щIэздзащ. Ауэрэ, илъэсихыр кIуащ. Сэри е 10-нэ классым сынэсащ, медицинэм сыхуеджэну тезубыдэри, фортепианоми сымыкIуэж хъуащ. Апхуэдэу, зы махуэ гуэрым макъамэ еджапIэм и унафэщIыр къоджэ жаIэри, секIуэлIащ. СытеуIуэщ, бжэр Iусхри, сыкъэщтащ: СулътIан Теувежевич и шэнтым щысщ, мыдэкIэ си анэшыпхъуитIыр зэгуэсу къыщысщ.

Абыхэм Ростов консерваторэр къаухауэ училищэм щылажьэт. Дауэ хъуами сщIэкъым, ауэ абдеж абыхэм ягъусэу сыхьэтым щIигъукIэ сыщIэсати, музыкэм си гъащIэр езмыпхмэ мыхъуну тезубыдауэ сыкъыщIэкIыжащ. Арати фортепианом училищэм сыщыхуеджащ, консерватори сыкIуэфынут, ауэ си гур мыбыкIэ къеIэти, мы еджапIэм егъэджакIуэу сыкъыIухьащ.

 Пэжщ абы цIыхугъэу хэлъам гъуни нэзи иIэкъым. Псэуху и жьауэм дыщIэту дылэжьащ, къытхэмытыжми абы къытхуигъэна щIэиным дытету долажьэ. Езыр зэи тщыгъупщэкъым, ди гум ихукъым. Сидакъ СулътIан дызытригъэхьа лъагапIэм ноби дытетщ, дыхуэфащэу дыщытыным дыхущIокъу, — къыпищащ Банэ Зулетэ.

Сидакъыр зи гъащIэм хэта псоми хъыбар гъэщIэгъуэнхэр, гушыIэр зи лъабжьэхэр къахуэнэжащ. Ахэр гуфIэр я нэгу кърихыу мы ди зэпсэлъэныгъэм къыдэкIуэу псоми ягу къагъэкIыжащ. Апхуэдэщ Борсэ Марини.

— 1990 гъэхэм районым щыIа заводым сыщылажьэт. Арати, уэрамым дызэхэт пэтрэ, Сидакъ СулътIан секретарь къызэрилъыхъуэр къызжаIащ. Ар щызэхэсхым, сызэрыщыту, халатрэ тапочкэрэт сщыгъыр, зэуэ сыхуэкIуащ. СыщIыхьэри, сыкъищтэмэ секретару сыт щыгъуэ лэжьыгъэм сыпэрыхьэ хъуну жысIэу сыщIэупщIащ. Ар къызэплъщ аби, «Мыпхуэду лэжьапIэ укъэкIуэну уи мурад?» жиIащ. «Хьэуэ, лэжьыгъэм и хъыбарыр щызэхэсхым зэуэ сыкъэкIуауэ аращ» жэуап естыжащ сэри. «НтIэ, тэрэзу зыпхуапэу укъакIуэмэ, зэуэ лэжьэни щIэбдзэнущ» къыпидзыжащ езыми. Апхуэдэу гушыIэ хэлъу щытащ. Лэжьыгъэми сищтащ, сымыцIыхуIэми сигъэлъэгъуащ, сиущиящ.

Ауэрэ къекIуэкIыурэ, 1991 гъэр къэсащ. Цы зэзгъэпэщри, зы тхьэмахуэкIэ лэжьапIэм зезгъэутIыпщри, сежьащ. АрщхьэкIэ, мазэкIэ сыкъэтащ. СыкъэкIуэжащи, уIуахужащ жаIэ псоми. Сегупсысри, лэжьапIэм сыкIуэу псори зэхэту соукIытэ сыпсэлъэн. Арати, я унэм себлэгъащ. СытеуIуэщ, сыкъуэплъри, щыст: «Сыт спекулянтыр укъэкIуэжа?» жиIащ. Си Iуэхур зэрыхъуар щыжесIэм, жэуапу къитащ: «Уэрей сабиищ къэбгъанэу нобэ хуэдэ махуэ цIыхубзыр ущежьакIэ, тхъэгъуэм уримыгъэжьа! Уи улахуэми зыри хэзгъэкIкъым, пщэдей щыщIэдзауэ къакIуэ лэжьапIэм».

Ар зэи сщыгъупщэжынукъым. ЦIыхугъэу хэлъар пхуэIуэтэнкъым. Псоми ди щытыкIэр, ди гугъуехьхэр зыхищIэт, щIэгъэкъуэн къызэрытхуэхъуфынум егупсыст. Абы и цIыхугъэр зылъэмыIэса еджапIэм щыIауэ къыщIэкIынкъым, – игу къигъэкIыжащ Маринэ.

1980 гъэм щыщIэдзауэ мы еджапIэм щылажьэ Къыкъ Масирэти фIы защIэкIэ игу къинэжащ Сидакъ СулътIан.

— Сэ хор класс езгъаджэти, сощIэж зыми республикэм ямыIэу СулътIан макъамэ доска еджапIэм къызэрытхуишауэ щытар. НэIуасэ дэнэкIи щиIэти, псори дэ къызэрытхухиудыным пылът.

И цIыху хэтыкIэрати, абы цIыкIуи-ини псоми бгъэдыхьэкIэ къахуигъуэтыфу щытащ. Зыгуэр тэрэзу умыщIами, псори зэхэту зэи абы и гугъу ищIынутэкъым, атIэ и пэшым уриджэнути, Iуэхур зэрыщытыпхъэри, мытэрэзри къыбгуригъэIуэнут. ГушыIэр и щIасэти, абы теухуа хъыбар куэд дыдэ диIэщ. Апхуэдэу, куэдрэ егъэджакIуэу мыбы щылэжьащ Гъуэт Мае тхьэмыщкIэр. Ар зэгуэрым къыкIэрыхуауэ, щэхубзу къыщIыхьэри, и пэшыбжэр IункIыбзэкIэ Iуихын и мураду зыкъомрэ пылъащ. Зыгуэру сытми бжэр щыIуихым, плъамэ: и дерсыр СулътIан ирегъэкIуэкIри щысщ…

Апхуэдэу жыпIэжыныр куэдыкIейщ, ауэ сыт хуэдэ хъыбарми нэхъыщхьэр аращи – ар шхыдэтэкъым, гуоутэкъым, атIэ гушыIэ дахэкIэ зыуигъэцIыхужынут. Адэр быным зэрахэтым хуэдэу къытхущытащ, – жеIэ псоми я гупсысэм пищэу Масирэти.

ЛэжьапIэр унагъуэ пэлъыту къазэрыхущIэкIар жеIэ хореографу лажьэ Унэжь Асяти.

— Ди унагъуэ декIуэлIэж хуэдэ къытщыхъуу лэжьапIэм дыкъакIуэу игъэпсащ а лIы гъэщIэгъуэным. Апхуэдэ хуабагъэ щIэлъу щытащ мы еджапIэм, ноби СулътIан тхьэмыщкIэ къигъэна лъэужь дахэм и фIыщIэкIэ апхуэдэу дызэхэтщ. Ди пэрытхэр абы и щапхъэм тетщи, ди псэр гуфIэу ноби лэжьапIэм дыкъыщIохьэ. Пэжыр жысIэнщи, дэркIэ нэхъыщхьэр мыбдеж улахуэ къызэрыдлэжьракъым, атIэ сабийхэм я псэр дахагъэм зэрыхуэдущийращ. Макъамэ еджапIэм къакIуэ сабийр адрейхэм зы щхьэкъым къазэрыщхьэщыкIыр.

СулътIан теухуауэ ди гум илъу хъуар псалъэкIи тхужыIэнкъым. Хуабжьу цIыху щыпкъэт, икърар, гулъытэ иIащ. А и гушыIэм теухуауэ сэри зы хъыбар сиIэщ. Хьэбэз къуажэм сыщыщт, ауэ унагъуэ сихьэри, нэгъуэщI къуажэ сыкъикI хъуащ. СызэрызекIуэр автобусти, сыкъыщыкIэрыхуи къэхъут. Арати, мызэ-мытIэу сыкъыкIэрыхуагъэххэу, си къыкIэлъыкIуэ къыкIэрыхугъуэр зэIущIэ диIэу техуащ. Псори зэхэсти, сытеуIэри: «Къысхуэвгъэгъу, сыкъыкIэрыхуащ» жысIащ. Арати, «Адрейхэр къызэрыпхуэгъуам хуэдэу мыри къыпхуэгъунщ. Ауэ сэ сызэгупсысыр нэгъуэщIщ, иджы а уздэнысэм ди зы къудамэ зыгуэру къызэIутхамэ арат. Гъунэгъуу ущыпсэум укъыкIэрыхуакъым, иджы уи Iуэхур тынш зэрысщIынум согупсыс» жиIащ. Апхуэдэу, гушыIэкIэрэ сыт хуэдэ Iуэхуми пыкъуэкIыфу щытащ. Ди гъэсэныгъэр, дуней плъыкIэр куэдкIэ абы ещхь хъуащ. Абы и щапхъэм дытету къысщохъури, Тхьэм дытримыгъэкIкIэ! – къызэщIикъуэжащ псоми я гупсысэр Асят.

Апхуэдэ псалъэ гуапэхэм, псэм, гум къиIукIахэм нэужь Сидакъ СулътIан и гъащIэ мащIэм къриубыдэу лъэкIам ущIогупсыс… Ар гъэщIэгъуэнщ. Илъэс бжыгъэ хъуауэ мыпсэуж цIыхум и псэм и нэхур зылъэIэса цIыхухэр нобэр къыздэсым дыгъэбзийуэ егъэлыд, абыхэми къарихьэлIэ сабийхэм ягухэр а нурымкIэ зэщIагъанэ…

МылIэжыныпсэщ

Сидакъ СулътIан и лэжьыгъэм, нэхъ тэрэзу жыпIэмэ адыгэ лъэпкъым и гъуазджэм, хуищIа хэлъхьэныгъэ мыкIуэщIым къыщымынэу, абы Тхьэм къыбгъэдилъхьа зэчийм и бынхэмкIи мы дунейм дахащэу мылIэжыныпсэу щыпищащ. Апхуэдэу абы быниплI къыщIэхъуащ: хъыджэбзищрэ зы щIалэрэ. Зэуэ жытIэнщи, ахэр псори адэм и лъэужьым иримыкIуами, дэтхэнэри гъуазджэм и псэр хузэIухауэ мэпсэу.

Ауэ зи гъащIэр адэм хуэдэу макъамэ дунейм хуэзыгъэтIылъахэри яхэтщ. Апхуэдэщ псом нэхърэ нэхъыжь Будыщ Фатимэ — нобэкIэ Даур Аслъэн и цIэр зезыхьэ щэнхабзэмрэ гъуазджэхэмрэкIэ колледжым фортепианомкIэ егъэджакIуэу щолажьэ.

Ашыбокъуэ Асятщи, ар адэм и цIэр зезыхьэ гъуазджэхэмкIэ Хьэбэз район сабий еджапIэм пшынэм ныбжьыщIэхэр хуегъасэ, «Вагъуэбэ» ансамблыр и щхьэгъусэмрэ езымрэ къагъэщIауэ сабийхэм адыгэ макъамэжьхэм я псэр драгъэхьэх

Я гъащIэ лъагъуэхэм нэгъуэщI унэтIыныгъэ ягъуэтами, абыхэм я шыпхъу Iэминат скрипкэм йоуэ, я дэлъху Азэмэт къафэр и Iэпэгъуу къэтэджащ.

Ди псэлъэгъу Ашыбокъуэ Асят щысабийм фортепианом кIуэуэ щытащ. ИкIи и адэм сыт щыгъуи жиIэт, пхъур адэкIи а IэщIагъэм хуеджэмэ, зэрыфIэтэрэзыр. Ауэ зэи трикъузакъым хъыджэбз цIыкIум, сабийм езым гъащIэ лъагъуэ хуэхъунур къыхихыжын хуейуэ къилъытэти. Дауи, трикъузэнт: лэжапIэм апхуэдизу цIыху щабэу, гуапэу яхэтыр, унагъуэм зыгуэркIэ щыпхъашэнт.  

ИкIи зыкIи гъэщIэгъуэнкъым Сидакъым щхьэгъусэ хуэхъуа, Асят и анэ Туаршы Сарэ щэнхабзэм епхауэ зэрыщытари. Ар ансамблым хэту къафэт, балалайкэм еуэт…

Ася и гукъэкIыжхэм щриплъэжкIэ: адэр сыт щыгъуи къахуэгуапэщ, къадогушыIэ, и быным гъуазджэм епхауэ яIэ ехъулIэныгъэхэм хуабжьу ирогушухэ…

Апхуэдэ сабиигъуэ дахэр Асят дежкIэ зэпыудащ адэм узыжьыр къытегуплIэу унагъуэм яIэщIиха нэужь. Апщыгъуэм Асят курыт еджапIэр къиуха къудейт. Абы анэм зыщIэгъэкъуэн хуейуэ къилъытэри, лэжьыгъэ къигъуэтри, щIыпIэ зэхуэмыдэхэм щылэжьащ. Ауэрэ гъэхэри псыуэ ежэхащ.  

Ася и адэм илъ щIэтти, мы гъащIэм езым къыпэплъэ лъагъуэ зэрыримыкIуэр зыхищIэу къыщIэкIынт. КъинэмыщIауэ, анэри хуейт и щхьэгъусэр пхъум папщIэ зыщIэхъуэпса IэщIагъэр зригъэгъуэтыну. Апхуэдэу, Асят и ныбжьыр илъэс 28-м иту Черкесск къалэм дэт макъамэ колледжым щIыхьэну, пшынэм хуеджэну мурад ещI.

— Сыщысабийм фортепианом сыкIуати, апхуэдэу къызэмыхьэлъэкIыну къысщыхъут еджэныр. Ауэ балигъ ухъуауэ абы упэрыхьэныр гугъу дыдэщ. Ар нэхъри гугъу сщыхъут сызэрылажьэри къыхыхьэти. Нотэхэр зыми емыщхь тхэкIэщ, гъэпсыкIэщ, нэгъуэщIыбзэщ, – къыддогуашэ Асят.

Абы къыхегъэщ а пIалъэм адэр къащхьэщымытыжми, абы и жьауэм зэрыщIэтыр зыхищIэу зэрыщытар.

— ЕгъэджакIуэ куэд лажьэт апщыгъуэм ди адэр къацIыхуу щытауэ, арати абы и фэ къызаплът, абы пщIэ хуащIыр сэри къыслъэIэст – къыпещэ и гукъэкIыжхэм къыдэкIуэу ди псэлъэгъум.

Дауэ еджэныр гугъуу щымытами, Асят зы махуи хущIегъуэжакъым тегуэшхуэу и гъащIэр щIэрыщIэу зэриухуэжам папщIэ.

—Пэжыр жысIэнщи, колледжым сыщIыхэну мурад щысщIам, си адэм сепщIыхьауэ щытащ. Абы гуфIэжу си Iэр къиубыдри, сценэ дахэ дыдэм сыдришеящ, макъамэ дахэ гуэри къеуэт… Апщыгъуэм къызгурыIуащ си мурадым сызэрыхущIемыгъуэжынур, – жеIэ Асят.

Езыр пшынэм лъэрыхьу зэреуэм къинэмыщIауэ, сабий дапщэ Асятрэ и щхьэгъусэмрэ гъуазджэм лъапэ махуэкIэ хаша! ЖыIэпхъэщи, макъамэм хуиIэ щIэныгъэм къинэмыщIауэ, сабийхэми фIылъагъуныгъэ яхууиIэу щытыпхъэщ. Шэчыншэу, мы зэщхьэгъусэхэм я псэ къабзэр я гъэсэн цIыкIухэми зыхащIэ, зыхашэ.

Асят щогуфIыкI ипхъу Самирэ мы гъэм Мейкъуапэ колледжым зэрыщIыхьар, ар флейтэм зэрыхуеджэр. ЖыIэпхъэщи, пщащэр «Вагъуэбэ» гупми хэтащ и анэдэлъхум и ипхъу цIыкIу Амирэ щIыгъуу. Ар пшынэм йоуэ. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, Сидакъ СулътIан и пхъурылъху-къуэрылъхухэми гъуазджэм епха и лъы Iыхьэр яхуэкIуащ…

Нобэ адэр псэужамэ, Асят упщIэ куэдымкIэ зыхуигъэзэнт, и чэнджэщхэм щIэупщIэнт. Ди зэпсэлъэныгъэм къыдэкIуэу абы къыхегъэщ: «ЩымыIэжми, псэкIэ зыхыдощIэ». 

ЖыIэпхъэщи, ди щхьэкIэ ди гуапэ дыдэщ Сидакъ СулътIан хуэдэ цIыху нэхум, зэчиифIэм и быныр и лъагъуэм тету зэрыкIуэр, и щIэиныр зэрамыгъэкIуэдыр. Тхьэм дэтхэнэри иригъэфIакIуэ!