Хэти тщыгъупщакъым, зыри тщыгъупщакъым

КъытщIэхъуэ щIэблэм хэкупсэ-лъэпкъыпсэ гъэсэныгъэ егъэгъуэтыным и мыхьэнэр къэлъытэгъуейщ. Иужьрей зэманым дунейм къыщекIуэкI хьэргъэшыргъэхэм, ди къэралым ныкъуэкъуэгъурэ лъакъуэщIэдзрэ къызэрыхуэхъум, тхыдэр ягъэулъиину зэрыпылъым ущегупсыскIэ, хэкупсагъэ-лъэпкъыпсагъэр псалъэ хэIэтыкIа къудейуэ зэрыщымытыр нэхъри хьэкъ пщохъу. Апхуэдэ хьэлыфIщэныфIхэр щIэблэм хэпщэнымкIэ курыт еджапIэхэм икъукIэ къалэнышхуэ яхь. Къалэныр щызу гъэзэщIа хъуныр дерс къудейм къыщыувыIэкъым, абы къыгуэхыпIэ имыIэу епхыжащ классщIыб лэжьыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэр, еджапIэ музейхэр.

Дыхуейт дыкъытеувыIэну Беслъэней къуажэ курыт еджапIэм и музейм. ХьэкъыпIэкIэ, мы музейр — къуажэм, къуажэдэсхэм я къекIуэкIыкIар, я тхыдэр щызэхуэхьэса щIыпIэщ. Музейм и къызэгъэпэщакIуэхэм яхузэфIэкIащ а тхыдэр сурэтхэмкIэ, дэфтэрхэмкIэ, тхыгъэхэмкIэ, хьэпшыпхэмкIэ къаIуэтэжын. Музейм и япэ лъэбакъуэхэм, и нобэм дыщегъэгъуазэ абы и къызэгъэпэщыныр зи жэрдэм къикIа, зи гуащIэшхуэ езыхьэлIа, егъэджэныгъэм илъэс куэд езыта Джэдгъэф Айшэт Нурдин и пхъум. — Музейм къежьапIэ хуэзыщIар сэрами, Iуэхум пищэнымкIэ, игъэбэгъуэнымкIэ хуабжьу елIэлIащ Щхьэгуэш Аллэ икIи фIыщIэшхуэ хузощI.
Беслъэней къыщыхъуа, адыгэ тхакIуэ, адыгэ литературэм и лъабжьэр зыгъэтIылъахэм ящыщ Уэхъутэ Абдулыхь и махуэм тедгъахуэри, 1980 гъэм къызэIутхауэ щытащ музейр. А махуэм дрипсэлъащ дяпэкIэ музейр зэрыдгъэнщIынум, гулъытэ зыхуэтщIынум икIи дызэгурыIуащ музейр ГъукIэкъул Даут и плIанэпэкIэ къызэIутхыну. Апхуэдэуи тщIащ.
ПсынщIэу ди Iуэхухэр зэкIэлъыкIуауэ схужыIэнукъым.
ЕджакIуэ лъыхъуакIуэ гупыр сщIыгъуу щIыпIэ куэдым дыщыIащ, дэфтэр куэди зэхуэтхьэсащ: Ставрополь, Отраднэ, Удобнэ, Краснодар крайм, ГъукIэкъулыр здэлэжьахэми, архивхэми далъыгъуэзащ. Иужьрейуэ — Даут и бынырылъху Иноземцево щыпсэути, абы дыкIуэри, иIэжIамэ къыдитауэ щытащ, — игу къегъэкIыж Джэдгъэфым.
Хэт, атIэ, ГъукIэкъул Даутыр, сыт абы и фIыщIагъэхэр беслъэнейдэсхэмкIэ? А упщIэхэм жэуап яхуэхъуфынущ ГъукIэкъулым и гъащIэ гъуэгуанэм щыщ Iыхьэ, и гуащIэ къэс. Ауэ а псори къеттхэкIыжынкъым, газетыр мызэ-мытIэу тетхыхьагъэххэу зэрыщытым къыхэкIыу. ЖыпIэнкIэ ирокъу ар адыгэлI щыпкъэу, лIыгъэ хэлъу дунейм зэрытетар, емышыжу щIэпхъаджащIэхэм зэрапэщIэтар.
ГъукIэкъул Даутрэ Курджиевымрэ я жэрдэмкIэ областым япэ дыдэу къыщагъэщIауэ щытащ IэщIагъэ хэхам здыхурагъаджэ ику ит еджапIэ — педагогическэ техникум. Абыхэм я жэрдэмщ совет-партеджапIэ къызэрызэIуахари. Беслъэней медпунктыр япэу къуажэм лэжьэн зэрыщIидзауэ щытамкIэ беслъэнейдэс нэхъыжьхэм ноби фIыщIэр зрагъэзыр я къуажэгъу цIэрыIуэ лIы ахъырзэманращ.
АдэкIи Айшэт Нурдин и пхъум къызэрыджиIащи, лэжьыгъэфI екIуэкIащ Хэку зауэшхуэм дэкIахэр — къэз мыгъэзэжахэри псэууэ къуажэм къыдыхьэжыну зи насып къихьахэри — зыри дамыгъэхуу, ягъэнэIуэжынымкIэ. Беслъэней щыщ нэрыбгэ 339-рэ зауэм дэкIауэ щытащ. Абыхэм ящыщу 195-м къагъэзэжакъым.
Зауэм и гуащIэгъуэм Iухьа, фронт гъуэгуанэхэр зыкIуа дэтхэнэми и цIэ ипIуэну, и хъыбар пIуэтэну хуэфащэщ.
Агъэржэнокъуэ Мырзэбэч Сэлихь и къуэр — и зауэлI зэфIэкI лъагэхэм къапэкIуэу, подполковник Агъэржэнокъуэм Правительствэм къыхуигъэфэщащ ордени 4: «Бэракъ Плъыжьым», «Вагъуэ Плъыжьым», «Хэку зауэшхуэм е 3-нэ на- гъыщэ зиIэ», «Ленин и цIэкIэ» орденхэр.
Тэзэртыкъуэ Жамбот Жамбэч-Джэрий и къуэр — 1920 гъэм щегъэжьауэ 1949 гъэм нэгъунэ къызэщIиубыдэу зауэлI гъуэгу икIуащ икIи рядовойуэ щIидзэри подполковникым нэсащ и зауэлI щIыхьыцIэкIэ. Фронтхэм къыщигъэлъэгъуа лIыгъэм хуэфэщэн нагъыщэхэри зэрихьащ, псори зэхэту ордени 6 къыхуагъэфэщащ илъэс зэхуэмыдэхэм. Ахэр: «Бэракъ Плъыжьым» и орденитI, «Ленин и цIэкIэ» орден, «Александр Невский» и орденыр, «Хэку зауэшхуэм етIуанэ нагъыщэ зиIэ» орден, «Вагъуэ Плъыжьым» и орден, нэгъуэщI медаль куэди.
Уэхъутэ Мусэ Хьэчачэ и къуэр — «Орден Красного Знамени», «Орден Отечественной войны 2-ой степени», «Орден Красной звезды», медаль зэхуэмыдэхэр — а псори адыгэлI хахуэм къилъэщащ и гуеигъэрэ лIыгъэрэкIэ.
Беслъэней къуажэм и къуэ хахуэхэм, орден, медаль зэхуэмыдэхэр къызыхуагъэфэщахэм ящыщщ Наптыгъу Атэжьыкъу, Мамты Азэмэт, Щхьэгуэш Нурбий, ПэтI Бемырзэ, Агъэржэнокъуэ Хьэжисхьэкъ, Ажий Уэсмэн, ДыщэкI Адылджэрий, Къардэн Къэхьэр, Наптыгъу Iэмин, Уэхъутэ Уэсмэн, Лахъу Хъусин, Унэж Ислъамджэрий, ХъытIу Нухь, нэгъуэщI куэди. Нэхъыщхьэращи, дэтхэнэми и щIыхь мыкIуэду къуажэм, щIэблэм ехъумэ. ЖыIэпхъэщи, нэрыбгэ зыбжанэ къызэрымыхьэжа унагъуэхэри дэсщ къуажэм. Апхуэдэщ Джэдгъэф зэкъуэшхэр. Щым щыщу тIур зауэм хэкIуэдауэ щытащ, ещанэми зауэм фэбжьышхуэ хихауэ къигъэзэжащ.

Афганистан зауэми лъэныкъуэгъазэ зыхуищIакъым къуажэм. И къуэ хахуэхэр хамэщIым итащ мамырщIэкъуу, я интернационал къалэныр къызыхуэтыншэу ягъэзащIэу. Зи щхьэ хэзылъхьахэм — ену фэеплърэ цIыхубэ фIыщIэрэ!
Беслъэнейр зэрыгушхуэн и мащIэкъым. Ленинград сабийхэр езыхэм яйм хуэдэу зэрызэщIапIыхьа закъуэр сыт и уасэ! Абы и хъыбарым зэрыдунейуэ щыгъуазэщ, тхылъ, кино, документальнэ фильм, къинэмыщIхэри тращIыкIауэ ягъэлъагъуэ, ягъэIу.
Музейм и зы блыным щыболъагъу «Черкесы с берегов Невы» зи щхьэщIэдзапIэ, ленинград сабийхэм ятеухуа стенд щхьэхуэр. Уегупсысмэ, щхьэщIэдзапIэм езым къыбжеIэ адыгэ лъэпкъым Ленинград щыщ сабийхэм ипэм щегъэжьауэ нобэр къыздэсым хуаIэ фIылъагъуныгъэ гъунэншэр. АтIэ, урысти, журтти жэуэ сабийхэр зэхэгъэж ящIакъым, адыгэу мыхъуми ябжакъым. Гитлер лыузыншэм ажалыр зыхуигъэфэща сабий тхьэмыщкIэхэр къезыгъэла бзылъхугъэхэм я лIыгъэм хуэфэщэн пщIэи къуажэм щигъуэтыжащ, адыгэ анэм фэеплъ щыхуагъэувым.
Беслъэней «интернациональнэ» зыхужыпIэну зыхуэфэщапэ адыгэ жылэщ. Абы и куэщIым щрипIыхьащ блокадэ сабий тхьэмыщкIэхэр, ар унэ яхуэхъуащ нэгъуэщI лъэпкъхэм къахэкIа, адыгэ къуажэр псэупIэ зыхуэхъуахэми.
Абыхэм ящыщщ «Женщина интересной судьбы» щхьэщIэдзапIэр зрата стендым зи сурэт щытлъагъу бзылъхугъэр. ГъэщIэгъуэнщ абы и хъыбарыр. Адыгэщ, и лъэпкъкIэ урысщ. 1911 гъэм Киев бзылъхугъэ гимназиер къиухащ. А зэманым абдеж зауэлI къулыкъу щрихьэкIт адыгэ, офицер Наптыгъу Мыхьэмэт. Ар урыс-япон зауэми хэтащ.
Урыс пщащэ Вербиновэ Ефросиньерэ Наптыгъу Мыхьэ- мэтрэ хьэщыкъ зэхуэхъущ, унагъуэ зэдащIэри, Беслъэней къызэдагъэзэжауэ щытащ. Къызыхыхьам, и щхьэгъусэм хуищI пщIэшхуэм и щыхьэту, урыс бзылъхугъэм муслъымэныгъэр къищтащ, и цIэри ихъуэжри, Фатимэ Сеитовнэу зригъэтхыжащ.
Черкесск педучилищэр къиухри, щIэблэм щIэныгъэ егъэгъуэтыным псэемыблэжу хуэлэжьащ, Беслъэней къуажэ еджапIэм егъэджакIуэу илъэс куэдкIэ щылэжьащ. Къуажэми пщIэрэ щхьэрэ щиIэт Фрося-Фатимэ. Ар сельпом и правленэм хэтт, адыгэбзэри, адыгэ хабзэри игъэпажэу зэрихьащ. Мис апхуэдэу урыс пщащэм лъэпкъитI зэпищIащ икIи къызыхыхьам захигъэзагъэри, я гъуэгур и гъуэгуу, я гугъуехьи, я гуфIэгъуи ядигуэшу къадекIуэкIащ.
Урыс лъэпкъым къыхэкIа нэгъуэщI зы щIали адыгэм яхэшыпсыхьыжри, езым ящыщ дыдэу Беслъэней дэсащ. Абы и сурэтри стендым тегъэпщIащ. Ислъамхэ Iэмин лъэпкъкIэ урысщ. 1907 гъэм къуажэм къыдыхьащ. 1910 гъэм адыгэ бзылъхугъэ ТIымыжь Айшэт унагъуэ дищIащ.
Адыгэбзэм псынщIэу зригъэсащ, муслъымэн динри къищтэри, мэжджытым кIуэуэ, диныр и Iэпэгъуу адыгэм яхэсащ. ТОЗ-м хэту, зауэм ипи, зауэнэужь илъэсхэми механикыу лэжьащ, и гуащIэ хьэлэлым и нагъыщэу «За трудовое отличие» медалыр къыхуагъэфэщауэ щытащ.
Музейм и стендхэр архив хьэзырщ, хьэкъыпIэкIэ. АтIэ, абыхэм щахъумащ къуажэм япэ пионеру, комсомолу, дохутыру, егъэджакIуэу…, дэсахэм я сурэтхэри, ахэр зыгъэнаIуэ тхыгъэ кIэщIхэри. Псалъэм папщIэ: пионерхэм я сатырхэм япэу хэувахэм ящыщщ Балъкъэр Александр, Чырбыж Залымхъан, Уэхъутэ Мусэ сымэ, комсомол сатырхэм япэу хыхьауэ щытащ ГъукIэ Даут, адыгэ бзылъхугъэ дохутыр япэу хъуахэм ящыщщ ГъукIэ Лидэ, къуажэ еджапIэм и япэ унафэщIу щытащ Абыдэ Хьэжисмел.
НэгъуэщI зы бзылъхугъэми и хъыбар щаIуэтэрейуэ къуажэм ущрихьэлIэнущ. Абы теухуа тхыгъэ кIэщI музейм щIэлъ тхылъым къыщидгъуэтащ. АтIэ, гъэщIэгъуэнкъэ къуажэдэс мэкъумэшыщIэ бзылъхугъэр Ленин зэрыхуэзауэ щытар?!
КъызэрыгуэкI къуажэ пщащэ цIыкIуу къэтэджащ Къардэн Къанитат. Еджэну и насып къихьакъым. Зэгуэрми къуажэм дэкIакъым.
Пасэу мэкъумэш хъызмэтым лэжьэн щыщIидзащ.
КъызэрыкIуэ мэкъумэшыщIэу къезыгъэжьа Къанитат и жыджэрагъым, цIыхухэм фIыуэ зэрагурыIуэм гу къылъатэмэ, ипэ ирагъэщурэ, звенопашэуи, бригадируи лэжьащ, къуажэ Советми ядэIэпыкъурейт хьэкълыкъ, мэкъумэш продукцэхэр къыхэдзынымкIэ. Хъызмэтым къыбгъэдэкIыу куэдрэ ЩIыхь тхылъхэмкIэ, саугъэтхэмкIэ и цIэр къыхагъэщт. Ауэрэ, 1920 гъэхэм Къанитат къехъулIащ и гъащIэ псом и гум къина Iуэхугъуэр: ар яунэтI Тэн- Iут-Ростов деж щекIуэкIыну, бзылъхугъэхэм я зэхуэсышхуэм. Абы икIри, а зэIущIэм хэта нэгъуэщI бзылъхугъэхэм ящIыгъуу, Москва кIуащ. Абдеж Къанитат Лениныр илъэгъуащ, и къэпсэлъэныгъэми едэIуащ, ар иухауэ и тIысыпIэм щыкIуэжми, залышхуэм щIэса псоми яхуэдэу, Къанитати Iэгу хуеуащ. АтIэ, и къуажэ къэкIуэжа нэужь зэрыжиIэжу щытащи, езым зыи урыс псалъи къыгурыIуэу щымытми, Лениным жиIа псори гукIэ, псэкIэ зыхищIащ икIи къыгурыIуащ.
И гъащIэ псом Къанитат игъэщIагъуэу иIуэтэжу щытащ Москва щилъэгъуа унэшхуэхэр, трамвайхэр, тучан бейхэр, цIыху куэдыр, къалэм и дахагъымрэ уардагъымрэ… Пенсэм кIуэхункIэ псэемыблэжу лэжьащ, зы къуэ езым ейуэ ипIащ. Илъэси 6-м щегъэ- жьауэ, езым имей пщащи ипIащ, игъэсащ, унагъуэ иригъэщIащ.
Музейм щахъумэ хьэпшыпхэм ящыщщ Хэку зауэшхуэм хэтахэм я хьэпшыпхэр. Фащэ, зауэлI котелок, фляжкэ, нагъыщэхэр, фронт письмо, чысэ, Мамай и Iуащхьэм къраха щIыгу IэмыщIэ, къинэмыщIхэри зауэм хэтахэм къащIэна щIэ- блэм еджапIэ музейм дзыхь къыхуащIащи, абыхэмкIэ яхь жэуаплыгъэр къагурыIуэу, дзыхьым хуэфэщэн пщIэрэ щIыхьрэ ирагъэгъуэтыжу псори зэрахьэ.
Музейр и нэхъыбэу зытеухуар зауэ, гуащIэдэкI лъэныкъуэхэращ, ауэ зы плIанэпэм гулъытэр ехьэху зэрыгъэнщIа пасэрей хьэпшыпхэмкIэ. — Адыгэ лъэпкъым пасэм зэрихьэу щыта хьэпшып гуэрхэр къуажэдэсхэм дзыхь къыщытхуащIым, абыхэми гулъытэ яхуэдмыщI хъуакъым, — жеIэ Джэдгъэф Айшэт. — Къыхэзгъэщыну сыхуейт ПэтI хьэжым и гуэ- гуэныр. ЗэрыжаIэжымкIэ, ар езыр хьэжыщI щыкIуэм здихьауэ щыта гуэгуэнщ икIи псы ипкIар хуабэвэхми къэмыхуабэу, щIыIэтауэ итщ.
ДиIэщ «губгъуэ Iэнэ». Ар Бжунейхэ ящыдгъуэтауэ щытащ. Абы тетщ зэгъусэу губгъуэм зэдихьэу, зы Iэнэр я зэхуэдэу щыта лъэпкъхэм я дамыгъэхэр, — жеIэ Джэдгъэф Айшэт.
Егъэлеиныгъэ хэмыту жытIэнщи, Беслъэней къуажэ курыт еджапIэ музейр — зыплъыхьыпIэ къудейкъым, ар тхыдэ щIэнгъуазапIэщ.
ЕджакIуэхэм дерсхэр, класс- щIыб лэжьыгъэ, зэIущIэ зэхуэмыдэхэр мыбдеж щагъакIуэ зэпыт. Я адэшхуэхэм, дадэшхуэхэм я сурэтхэр мыбдеж щалъагъукIэ, нэхъри къапкърохьэ блэкIа зауэм и дыджагъыу щытамрэ абы пэлъэща я нэхъыжьхэм зэрахьа лIыгъэмрэ. Гушхуэныгъэ къыхалъхьэ я къуажэм дэса цIыху угъурлыхэм. Апхуэдэ нэIурыт тхыдэмрэ а тхыдэр къэзыгъэщIахэм я щапхъэмрэ нэхъ дерсыфI щIэблэмкIэ щыIэкъым. Гуапэщ апхуэдэ дерсыр зыхаубыдэу щыплъагъукIэ. Афэрым еджапIэ музейм и къызэгъэпэщакIуэхэми, зи къару езыхьэлIа дэтхэнэми: Джэдгъэф Айшэт, Щхьэгуэш Аллэ, нобэ музейр зи нэIэм щIэт ГъукIэкъул Радимэ, ХъытIу Iэминат, музейр зыгъэбэгъуа беслъэнейдэсхэм, еджакIуэхэм, егъэджакIуэхэм!
ТУАРШЫ Ирэ