Гуманитар щIэнгъуазэр: ехъулIэныгъэхэмрэ къэкIуэнумрэ

Республикэм и гуманитар щІэнгъуазэр зэрызэхэтыр, псом япэу, КъэрэшейЧеркес Республикэм, «ЩІыхь Нагъыщэ» орденыр, Хъупсырокъуэ Хъызыр и цІэр зезыхьэ, гуманитар къэхутэныгъэхэмкІэ институтым социальнэ, гуманитар щІэныгъэ унэтІыныгъэм тету иригъэкІуэкІ къэхутэныгъэ лэжьыгъэращ. Къэрэшей-Черкес Республикэм щыпсэу куэдым фІыуэ яцІыху ди еджагъэшхуэхэм я цІэхэр: Бэчыжь Л., Къуныжь Л., Керейтов Р., Суюнчев Х., Алексеева Е., нэгъуэщІхэри.

Ахэр псори институтым щылэжьащ, яджащ КъЧР-м щыпсэу лъэпкъхэм я литературэр, хабзэр, тхыбзэр, бзэр, тхыдэр. ГуащІэдэкІ гъуэгуанэ илъэс 90 къикІуащ институтым. АдэкІи и лэжьыгъэм пещэ, республикэм ифІ зыхэлъым лъыхъуэу, къихутэу. Шэч хэлъкъым, гуманитар щІэнгъуазэм толажьэ щІэнгъуазэ къулыкъущІапІэхэри, курыт, ищхьэ еджапІэхэм я егъэджакІуэхэри. Ауэ псом я щхьэу, я щхьэгъэрыту къонэж Хъупсырокъуэ Хъызыр и цІэр зезыхьэ гуманитар къэхутэныгъэхэмкІэ хэгъуэгу институтыр. Мызэ-мытІэу УФ-м и Президент Путин Владимир жиІащ къэралым технологиехэмкІэ и хунэсыныгъэхэм хигъэхъуэн, зричын хуейуэ. Ар и лъабжьэ хъукІэрэ, жылагъуэм деж естественнэ щІэныгъэхэм, есэпым, электроникэм я мыхьэнэм икъукІэ щыхэхъуащ. Ар гуманитар щІэныгъэрылажьэхэми къагурымыІуэкІэ къанэкъым. Нэхъ мащІэкъым гуманитар щІэныгъэм и мыхьэнэри. Аращ зыхъумэр къэралым и зэкъуэтыныгъэм и лъабжьэгъэтІылъу щыт хабзэ фІыгъуэ уасэншэхэр.

Псэ щытыкІэр, инновацэхэр, щэнхабзэр, технологиещІэхэр — ахэр ди къэралым, Урысейм и зыужьыныгъэм и кІуэрабгъущ. Гуманитар къэхутэныгъэхэмкІэ институтым и щІэныгъэрылажьэхэм ялъэкІ къагъанэкъым къэралым и гуманитар щІэныгъэ зыужьыныгъэм къыкІэрымыхуу лэжьэным папщІэ. Апщыгъуэми ипэкІэ лэжьахэм я щапхъэми ирокІуэ, я ІуэхущІафэ нэхъыфІхэр ІэщІыб ямыщІу. Абыхэм ягъэтІылъа лъабжьэщ, атІэ, лъэпкъхэм икъраркІэ яхуэлэжьэныр, пщІэ зэхуэщІыныгъэр.

«КЧИГИ РГБУ»-м и щІэныгъэрылажьэхэм яхэтщ щІэныгъэхэм я доктори 7, абыхэм я нэхъыбэр филологщ, щІэныгъэхэм я кандидат 35-рэ, филологхэр, тхыдэджхэр, ІуэрыІуатэджхэр, щэнхабзэджхэр, политологхэр, социологхэр. Институтым и къудами 8-м щыщу 4-р филологие унэтІыныгъэ лэжьыгъэм тетщ, 4-р — социально-гуманитар унэтІыныгъэм. Зы илъэсым къриубыдэу, ику иту къэхутэныгъэ 25-рэ ирагъэкІуэкІ. Абыхэм ящыщщ ди зэманым республикэм щекІуэкІ социально-политикэ Іуэхухэр джынри, къэхутэнри. 2021-2022 гъэхэм литературэмрэ бзэхэмрэ джынымкІэ лэжьыгъитІ Урысейпсо зэхьэзэхуэм и лауреат хъуащ. Абыхэм тращІыкІащ гуманитар тегъэщІапІэ зиІэ щІэнгъуазэ тхылъ нэхъыфІыр. Филологиер зи тегъэщІапІэ къудамэхэм щылажьэ щІэныгъэрылажьэхэм я нэхъыбэм я лэжьыгъэр зытеухуар анэдэлъхубзэхэр, ІуэрыІуатэр, литературэр хъумэнращ. Илъэситхум къриубыдэу бзэхэр хъумэным теухуа лэжьыгъи 8, монографиеу 3, литературэ лэжьыгъи 3 къыдэкІащ.

Къэрал къалэныр ягъэзащІэкІэрэ, тхыдэ-социальнэ унэтІыныгъэ зиІэ лэжьыгъи 4 къыдэкІащ, республикэм щыпсэу лъэпкъхэм я ІуэрыІуатэм теухуауэ, 1 лэжьыгъэ тхыдэмкІэ, лэжьыгъи 2 культурологиемкІэ дунейм къытехьащ. Мы зэманым къыдэкІыну хьэзырщ еджагъэшхуэ-гуманитар щІэныгъэрылажьэхэм къагъэщІа монографие 30. Ар и щыхьэтщ институтым игуэщІ лэжьыгъэшхуэм. ЗэрыгурыІуэгъуэщи, «КЧИГИ РГБУ»-м и щІэныгъэрылажьэхэр къэралым къыщыхъум пэІэщІэкъым, лъэныкъуэгъазэ зыхуащІкъым. Хэгъуэгу, лъэпкъ мыхьэнэ зиІэ зэІущІэ зэхуэмыдэхэм, «Іэнэ хъурей»- хэм хэтщ. Ахэр зытеухуа лъэныкъуэхэри зэмыщхьщ: республикэм щыпсэу лъэпкъхэм я бзэхэр хъумэным, щІэнхабзэм, щэнхабзэм я ІуэхущІэ цІэрыІуэхэм я гуащІэм фэеплъ хуэщІыным, этнос зыужьыныгъэм, нэгъуэщІхэми. 2024 гъэ закъуэм институтым и щІэныгъэрылажьэхэр лъэпкъзэпх, Урысейпсо, хэгъуэгупсо зэІущІэ 72-м хэлэжьыхьащ, щІэныгъэ тхыгъи 164-рэ къытрагъэдзащ.

Апхуэдэ щІэнгъуазэ жыджэрагъыр, псом япэу, зэпхар ди щІэныгъэрылажьэхэм республикэм и лъэпкъхэм нэхъри нэхъыфІу дыщагъэгъуэзэну зэрыхуейращ. ЕтІуанэрауэ, я лэжьыгъэхэр утыку кърахьэнращ. Институтым и ехъулІэныгъэ куэдым языхэзщ и щІэныгъэ библиотекэр. Ар гъэнщІащ илъэс 90-м къриубыдэу институтым щылэжьахэм, щылажьэхэм къагъэщІа щІэнгъуазэ лэжьыгъэхэмкІэ. Библиотекэм и фондхэм щахъумэ монографие къызэрымыкІуэ мин 32-м щІигъу, архив материал мин 1,5-м фІэкІ. Библиотекэ фондым хэтщ институтым илъэс 90-м къриубыдэу щылэжьа дэтхэнэми и лэжьыгъэ. Абы щыбгъуэтынущ бзэ щІэныгъэлІ-тыркудж Боровков. А. и библиотекэмрэ архивымрэ ящыщ Іыхьэ. Ар еджагъэшхуэм и унагъуэм деж къыщащэхужауэ щытащ езыр дунейм ехыжа нэужь.

Ахэр 18-19 лІыщІыгъуэм и къыдэкІыгъуэ къызэрымыкІуэщ. Зэманыр кІуэтэхун, езым и хабзэхэр, щытыкІэхэр, мардэхэр жылагъуэм къыхуегъэув. Гуманитар щІэныгъэхэм зэманхэр зэрапх къудейкъым, атІэ ди нобэри къахутэри ди пащхьэ къралъхьэ. Абы теткІэрэ, къэралым и зыужьыныгъэми зрагъэкІуурэ, гуманитар щІэныгъэрылажьэхэм я лэжьыгъэри яухуэ. Ар, псом япэращи, зэпхар технологиещІэхэмрэ цифровизацэмрэщ. Апхуэдэу, 2024 гъэм институтым и еджагъэшхуэхэм лэжьыгъэщІэ ирагъэжьащ Яндексым и интернетпорталым папщІэ анэдэлъхубзэкІэ жыІэгъуэхэр зэдзэкІыным хуэунэтІауэ. Пэжыр жыпІэмэ, ар къэхутакІуэхэмкІи мыгурыІуэгъуэ дыдэ лэжьыгъэщІэщ. Ауэ, абы жылагъуэр зэрыхуэныкъуэр къагурыІуэкІэрэ, филологхэм зэдзэкІын лэжьыгъэм тегъэчынауэ зратащ, уеблэмэ я щІэнгъуазэ хьэлэмэтхэр пІалъэкІэ зрагъэтІылъэкІащ.

АтІэ, интернетым зэман куэд щызыгъакІуэ щІалэгъуалэри, сабийхэри хуэныкъуэщ я анэдэлъхубзэм. Интернетым гъунэжу ит хъыбархэм, бзэхэм къыхалъагъукІынущ анэдэлъхубзэкІэ тхар. Ди институтым и ехъулІэныгъэ нэхъыщхьэу 2024 гъэм иІар 1965 гъэм къыдэкІауэ щыта «Урыс-къэрэшей-балъкъэр псалъалъэ»-р щІэуэ къызэрыдэдгъэкІыжаращ. КъинэмыщІауэ, щІэуэ къыдэдгъэкІыжащ 1989 гъэм дунейм къытехьауэ щыта «Къэрэшей-балъкъэр-урыс псалъалъэ»-р. Псалъалъэ къэс псалъэ мин 30- 35-м нэс итщ. Илъэс пщІы бжыгъэ текІыжащ абыхэм я къыдэкІыгъуэхэр щыщыІа лъандэрэ икІи иджы ахэр библиографическэ тхылъ уасэншэ хъуащ. Псалъалъэхэр щІэуэ дгъэхьэзырыжу къыдэдгъэкІыжынымкІэ КъЧР-м щІэныгъэмрэ егъэджэныгъэмрэкІэ и Министерствэм унафэр къытхуищІа нэужь, ди щІэныгъэрылажьитІ, ІуэрыІуатэдж Джанкезов М.А.-А., бзэ щІэныгъэдж Семенов А.Б. сымэ лэжьыгъэр жыджэру ирагъэжьащ. ИлъэситІым къриубыдэу псалъалъэхэр ягъэхьэзыращ икІи 2024 гъэм етІуанэу, щІэуэ дунейм къытрагъэхьэжащ. Анэдэлъхубзэр хъумэнымкІэ нэхъ сэбэп къэзыхь лэжьыгъэхэм ящыщщ псалъалъэхэр къэгъэщІынымрэ щІэуэ къыдэгъэкІыжынымрэ, электроннэ щытыкІэм игъэхьэныр. Дрогушхуэ ди щІэныгъэрылажьэхэм я лэжьыгъэм. Абыхэм бзэхэр Урысейм щыпсэу лъэпкъхэм я фІыгъуэхэр хъумэным я хэлъхьэныгъэ ІыхьэфІ ящІащ.

Республикэм и гуманитар щІэнгъуазэм и кІуэрабгъу етІуанэщ хэкупсэ унэтІыныгъэр. Хэкупсагъэ — ар идеологиещ, ІуэхущІафэщ, къэралым и цІыхухэр зэрызыгъэубыд псэ щытыкІэщ. Хэкум и хъумакІуэм и Илъэсым и къалэн нэхъыщхьэу щытынущ Хэку зауэшхуэм ехьэлІа тхыдэ фэеплъыр тхъумэныр. Институтым и лэжьыгъэ къэс и тегъэщІапІэщ архив тхыгъэхэмрэ теплъэгъуэхэмрэ, зауэм хэтахэм, тылым щылэжьахэм я гукъэкІыжхэр. Апхуэдэ къызэщІэзыубыдэ щытыкІэм лэжьыгъэр нэхъри щІэщыгъуэ, къызэрымыкІуэ ещІ. 1999 гъэм щегъэжьауэ илъэс къэс мазаем и 8-м Урысейм щыдогъэлъапІэ щІэныгъэм и Махуэр.

А гъэм, мэкъуауэгъуэм и 7-м УФ-м и Президентым и Унафэр къигъэщІащ: «… къэралымрэ жылагъуэмрэ я зыужьыныгъэмкІэ щІыдэлъху щІэныгъэм и мыхьэнэ иныр къыхэтлъытэкІэрэ, тхыдэ хабзэхэм дрикІуэкІэрэ, Урысейм щІэныгъэхэмкІэ и Академием и илъэс 275-м и щІыхькІэ» щІигъэбыдащ унафэр. Къэрэшей-Черкес Республикэм гуманитар къэхутэныгъэхэмкІэ и институтым щылажьэхэми, щІэныгъэрылажьэ жылагъуэм хэт псоми сохъуэхъу я ІэщІагъэ Махуэм и щІыхькІэ, гуащІэдэкІ ехъулІэныгъэщІэхэр зыІэрагъэхьэну!

ЩАКІУЭ Ахьмэд, КЧИГИ РГБУ-м и унафэщІ, психологие щІэныгъэхэм я кандидат