Гъуазджэр зи Iэпэгъуу псэуа

Сэ сцIыхужым къриубыдэу ди Зеикъуэ къуажэм цIыху хьэлэмэт куэдыщэ дэсащ: Iэщыхъуэхэу, губгъуэрылажьэхэу, гъукIэхэу, пхъащIэхэу, егъэджакIуэхэу. А зэманым ахэрат цIыхухъу IэщIагъэу къуажэдэсхэр зэпхар. Ауэ къуажэдэсхэм нэхъ ягъэщIагъуэу щытащ зы щIалэ. ЩIагъэщIагъуэри абы къыхиха и IэщIагъэрат.

Ар актёру Черкесск драмтеатрым лажьэу щIидзат. ЯпэхункIэ а щIалэм и лэжьыгъэр цIыхухэми яфIэмыкъабылу щытащ. ЖаIэт: «А IэщIагъэм унагъуэ ирибгъэпсэуфыну тIэ?» Сытми а лэжьыгъэм фэшхуэ ирамыплъу щытащ. Зэман дэкIри театрым адыгэ къуажэхэм пьесэхэр къыщагъэлъагъуэу щIадзащ. Зеикъуэ щIалэми и зэфIэкIыр актёр гупым яхэту къигъэлъагъуэт. Мис абдеж наIуэ щыхъуащ сыт хуэдэ IэщIагъэми уасэ зэриIэр. Актёрхэм я джэгукIэм нэгъэсауэ цIыхухэр арэзы ящIт. А гупыр игъэдахэу яхэтт ди къуажэгъу щIалэри.

Ар Аргунхэ Уэлийт. Мис абы щыщIэдзауэ къуажэдэсхэр щIалэм иригушхуэу щIадзащ. И IэщIагъэми и пщIэр наIуэ къэхъуащ. Сытми гурыIуэгъуэт щIалэм и гъащIэ гъуэгу къызэригъуэтар. Арат ди къуажэм япэ артист-актёру къыдэкIар. Щэнхабзэм и пкъыгъуэ нэхъыщхьэхэм ящыщ зыуэ щыт театрыр къапщтэмэ, ар цIыхум и зэхэщIыкIыр, и къэухьыр, и зыужьыныгъэр здынэсыр къэзыгъэлъагъуэ пщалъэщ.

АтIэ, адыгэм и лъэпкъ театрым игугъу щытщIкIэ псом япэ дигу къокIыж ар зэфIэгъэувэным зи гуащIэ езыхьэлIа актёр гъуэзэджэхэр, режиссёрхэр, къызэгъэпэщакIуэхэр, унафэщIхэр. Апхуэдэу цIыхухэм ягу къинащ актёр щэджащэхэу я джэгукIэкIи, я теплъэкIи: Акъ Мухьэрбэч, ПщыхуэфI Астемыр, Аргун Уэлий, Тут Тезадэ, КIыщмахуэ Фатимэ, Думэныщхэ Владимир сымэ. ПхужыIэнкъым мы гупым цIыхухэм фIыщIэу хуащIар. АтIэ, гъащIэр ипIэ иткъым. Езым и гъуэгу екIу. Апхуэдэу ди театрым а нэхъыжь гупым яужь къиувахэм нобэ утыкур ягъэдахэу, лъэпкъыр дагъэгуфIэу езым я гъуэгу якIу, я Iуэху ялэжь. НэхъыжьыфIу диIахэм я лъэужьыр тщамыгъэгъупщэу ипэкIэ ягъэкIуатэ. Тхьэшхуэм я зэфIэкI нэхъыбэ ищI!

Сэ нобэ хэгъэщхьэхукIауэ зы адыгэлIым и гъащIэм щыщ Iыхьэхэм щыгъуазэ фыхуэсщIыну сыхуейщ. Ари гъуазджэм зи гъащIэр хуэзыгъэтIалъахэм ящыщ, Зеикъуэ къуажэм щыщ Шэпархэ Мухьэрбийщ. Пэжщ, мыр актёр цIэрыIуэу щытакъым, сценэм тетами, пIалъэ мащIэщ зэралъэгъуар. Ауэ мы щIалэр къызэгъэпэщакIуэ щэджащэу, ди хэгъуэгур щыгъэтыжауэ Совет Союзым къыщацIыхуу щытащ. АтIэ сыт хэтщIыкIрэ Шэпар Мухьэрбий и гъащIэм жэуэ ущIэупщIэмэ, жэуапыр зыщ: ящыгъупщэжыным нэсащ и цIэри илэжьа Iуэхухэри. Мыбы и гъащIэр телъыджэу щытащ. Адыгэм жаIэ: «Уэлбанэ ухиубыдэмэ-псыф уохъу, зауэ ухиубыдэмэгуауэ къыптопсыхэ».

АтIэ къыпхуэмыIуэтэнщ Мухьэрбий и сабиигъуэм гугъуехьу, мыгъуагъэу, тхьэмыщкIагъуэу и фэм дэкIар. Шэпархэ Мухьэрбий Хьэмид и къуэр 1936 гъэм мартым и 3-м Коста Хетагуровэ къуажэм къыщыхъуащ. И анэр Мансуровхэ нэгъуей лъэпкъ цIэрыIуэм къыхэкIа Хъымсадщ. Мы бзылъхугъэм и адэр хуабжьу зэхуэщIауэ псэут, и къуэри ипхъури иригъэджат. И щIалэр Ставрополь дэт гимназием Шэпархэ Кушыкурэ Умаррэ ягъусэу щеджат. Хъымсад щеджащ Баталпашинск дэта бзылъхугъэ гимназием. Абы игъусэу мы еджапIэр къаухат Кхъувыжьым япщ Заурым Бэталбий и пхъуитIми: Лидэрэ Татьянэрэ. Мухьэрбий и адэ Хьэмид Зеикъуэ къуажэм унэшхуэ – пщIантIэшхуэ иIэу дэсащ. ЗэхуэщIауэ псэут: мэлхэр, былымхэр, шыхэр бжыгъэншэт. Хьэмид и хапIэр нобэ Зеикъуэм щэнхабзэмкIэ и Унэм и щIыбым дэтащ. Шэпар Хьэмид и гъунэгъуу псэуат ДыщэкIхэ Сэхьид и адэ Къасботрэ Къардэн Мухьэмэд (Лалу) и адэмрэ.

Хуабжьу гъунэгъуфIхэр иIэу псэут. 1917 гъэр къынэсри Октябрь революцэм зи лъэр игъэкIуэдахэм ящыщт Шэпархи. А зэманым ди хэгъуэгум Шэпархэ нэхъ еджарэ щIэныгъэ зыбгъэдэлъарэ щыIакъым. Ауэ бзэгухьхэмрэ фыгъуэхэмрэ лъэпкъыр яIэщIэкIуэдащ. ВластыщIэм кIэщIрэ-псынщIэу «кулакыцIэр» къафIищри, къуажэр щыгъэтауэ, ди хэгъуэгур ирагъэбгынат, хьэ здыщIащIэм яхуат. Шэпар Хьэмид и уни, и мылъкуи къэралым трихауэ, махуитI-щы дэкIмэ Сыбыр яшэну къыщыжраIэм, зиIэтри жэщу, унагъуэр игъусэу, Къэрэ
шей лъэныкъуэмкIэ, Коста Хетагуровэ къуажэм кIуащ. Тыншын игугъа щхьэкIэ, ар щхьэгъэпцIэжт. Шэпарым кIэщIрэ -псынщIэу къыкIэлъыкIуэри хэгъуэгум ирашащ. Псори здашэр Сыбыр щIыналъэрат. Апхуэдэурэ Хьэмид зэм къаутIыпщыжмэ, зэм ягъэтIысурэ илъэс бжыгъэкIэ хьэпсэм исащ.

Хьэмид щагъэтIысым, Коста Хетагуровэ къуажэм Хъымсади къыдагъэкIыжащ, сабиищыр иIыгъыу. ЗдэкIуэн иIэтэкъыми, е 11 -нэ шахтэм и гъунэгъуу цIыхухэм Iэщ здаIыгъыу щыта бгъуэнщIагъ гуэр къигъуэтри, ар псэупIэ ищIащ. Абы щIэсу бжьыхьэ щIыIэр къынэсащ. Быным хьэм щичын ящыгътэкъым. Псори сымаджэ хъуат. Яшхыни яIэтэкъым. Пэжщ, гущIэгъу зыхэлъ гуэрхэм быным яшхын къратт. А зэманым Хьэмид и къуэш Алий Пермскэ крайм и хьэпсэм илъэс бжыгъэкIэ исауэ, властым и Iизыншэу хэгъуэгум къегъэзэж. Зеикъуэ къыдохьэжри, Шэпархэ ящыщ зы нэрыбги игъуэтыжкъым. Езыр и ныбжьэгъу КIытIэхэ Исмел деж, я пкIащхьэм цIыху имылъагъуу махуэ бжыгъэкIэ тесащ. ЩIэупщIэурэ къещIэ Хьэмид и унагъуэр шахтэ лъэныкъуэмкIэ зэрыщыIэр. ИужькIэ зиIэтри шахтэ лъэныкъуэмкIэ кIуэри, ерагъыу къигъуэтащ и къуэшым и унагъуэр здэщыIэ хэщIапIэр. БгъуэнщIагъым щIыхьэ еплъри, илъэгъуам игъэгужьеят. Езыр хьэпсэ здисар мыхъуж хъуми нэхъыфIт а и нэгу къыщIэувам нэхърэ. Сытми Хъымсад чэнджэщ иритащ Мансуровхэ я деж игъэзэжмэ зэрынэхъыфIыр. Зы шинель дэгъуэ щыгъти, ар зыщихри яритащ, шхын-ахъшэ иIыгъари къахуигъанэри, пщыхьэщхьэпэу къахэкIыжащ унагъуэм, къызэрыкIуар властым ящIэ хъунутэкъым… Хъымсад IэпэIэсэти, сабийхэм щатIэгъэн шинелым къахухихащ. Бжьыхьэ щIыIэми сэбэпышхуэ къахуэхъуащ. ЩIымахуэр къэблэгъауэ Хъымсад сабиищри къищтэри Мансуровхэ Мусабий деж екIуэлIащ. Сабийхэр къапщтэмэ, Коста Хетагуровэ дежи, Эркен-Щыхьэри, Зеикъуи еджапIэхэм щеджащ. Зэманыр апхуэдэт. Зэхэзехуэн ящIахэм я Iуэхур щIагъуэтэкъым. Дэнэ дежи дакъузэт. 1949 гъэм Мухьэрбий и анэ Хъымсад дунейм ехыжащ. Гугъуехьымрэ гуауэмрэ и гъащIэр кIэщI ящIащ. Апхуэдэу щыхъум ДыщэкIхэ Къасботрэ Сэхьидрэ, задэзэкъуэм, унагъуэр зрашэлIащ. Къасбот сабийхэм къажриIащ: «Си быным яшхыр фшхынщ, унэм хуабэу фыщIэсынщ» жери. Уегупсысмэ ар лIыгъэшхуэт. А зэман зэрыхьзэрийм уи щхьэр хэплъхьэныр зы хуэIуатэкъым. Сытми Мухьэрбий и шыпхъуитIри: Чэсейрэ Паплюрэ, ДыщэкIхэ я деж щыIэурэ къыдэкIуэтейри унагъуэ ихьахэщ. Чэсей щхьэгъусэ хуэхъуащ Апсиев Тугъуэн, Паплю — Уэтархэ Кушыку. Мухьэрбий классиблыр къыщиухым Эркен-Щыхьэр дэт училищэм трактористу щеджащ. Апхуэдэ училищэхэр, интернатхэр адэ-анэ зимыIэхэм я дежкIэ щхьэегъэзыпIэ хьэлэмэтт: уагъашхэт, уахуапэт, узыщIэсынри уиIэт. Училищэр къызэриухыу Мухьэрбий Къэзахъстаным «Целинам» макIуэ. Абдеж илъэсым щIигъукIэ лэжьауэ и хэкум къегъэзэж. ЛэжьапIэ лъыхъуэу Зеленчук станицэм кIуащ. Абдеж щыпсэут и шыпхъу Паплюрэ и щхьэгъусэ Уэтархэ Кушыкурэ. А зэманым мы станицэр псэупIэ яхуэхъуат Совет властым и гуащIэгъуэм зэхэзехуэн ищIа, Сыбыр жыжьэм къикIыжахэу: Шэпархэ, Хьэгъундокъуэхэ, Уэтархэ, Лоухэ, Дерхэ, Тхьэгъэпсохэ. НэгъуэщI куэди дэсащ адыгэ-абазэу. Мухьэрбий и шыпхъум деж щыIэурэ лэжьэн щIедзэ «Севкав-дорстрой»-м. Мыбдеж тракторым, бульдозерым тесу лэжьащ. А зэманым шофёру йоджэ. ПщыхьэщхьэкIи еджапIэм кIуэурэ курыт щIэныгъэ зрегъэгъуэт. Сытми щIалэр лэжьакIуэ жану щалъагъум а лэжьапIэм щызэхэт комсомол гупым и секретару ягъэув. Апхуэду кIуэурэ хыхьэхэкI зыхэлъ щIалэр Зеленчук станицэм дэт, щэнхабзэмкIэ Унэм и унафэщIу трагъэхьэ. Мы IэнатIэр хуабжьу игу къыщIиубыдэу къыщIокI. Сыт и лъэныкъуэкIи щэнхабзэмкIэ Унэм и зэфIэкIым зригъэужьащ. Куэд темыкIыу ди областым и унафэщIхэм Ленинград ягъакIуэу ирагъэджэн гуп зэхуашэс. Зеленчук райкомым Шэпар Мухьэрбий и цIэр ираIуэ. Зэхуашэса гупым, япэ щIыкIэ, Мухьэрбий яхэту Черкесски Ленингради экзаменхэр щатри, «институт театра, музыки и кино» жыхуиIэм 1960 гъэм щIохьэ. Ди хэгъуэгум щыщу Мухьэрбий къыдеджащ Тохчуков Борис, Кумратовэ Жэнэтхъан, КIыщмахуэ Хьэмзэт, Уэз Лилэ, Аджиев Амбий сымэ. Гупым институтыр къаухри 1964 гъэм областым къагъэзэжащ. Мухьэрбий игъусахэр театрым щылэжьэну Iухьащ. Шэпарыр обкомым ираджэри областым и гъуазджэм и унафэщIым и къуэдзэу ягъэуващ. Куэдрэ абдеж щымылажьэу Мухьэрбий областым и театрым и унафэщIу трагъыхьэ. А зэманым драмтеатрым щылажьэр урыс гуп закъуэрат. НэгъуэщI лъэпкъхэм я театр иджыри къызэIуахатэкъым. Апхуэдэу Мухьэрбий и лэжьапIэкIэ гъуазджэм хыхьащ. А зэманыр Шэпар Мурадин игу къегъэкIыж: «Сысабийуэ, Зеленчук дыдэсу, Мухьэрбий актёрхэр игъусэу ныщыкIуэкIэ, IэфIыгъэкIэхэр нытхуихьти дигъэгуфIэт. ЖыпIэнумэ, станицэм дэсхэм фIыуэ къалъагъут. СпектаклыщIэ зэрагъэуву гупыр зэуэ Зеленчук нишэт». 1971 гъэхэм Шэпар Мухьэрбий Москва мэкIуэжри къэралым щэнхабзэмкIэ и Министерствэм деж щылэжьэн щIедзэ. А зэманым Хабаровск драмтеатр щэджащэ щаухуэ. ИкIи, абы и унафэщIу ягъакIуэ Шэпар Мухьэрбий. Абы щылэжьа илъэсхэм теухуауэ Хабаровск щыщ тхакIуэ цIэрыIуэ Огородников Вадим Зиновьевич мыпхуэдэу етх: «Хабаровск къалэми, крайми и унафэ зыщIыр обкомым и япэ секретарь Чёрнорэ Шэпар Мухьэрбийрэт». АтIэ, уегупсысмэ мыбыи къегъэлъагъуэ Шэпарым зэфIэкIышхуэ зэриIар. Апхуэдэу Хабаровск и цIэр фIыкIэ жаригъыIэу илъэс 17-кIэ театрым и унафэщIу щылэжьащ. И лэжьыгъэ купщIафIэм къыпэкIуэу къэралым къыфIищащ: «Заслуженный деятель искусств России». Ар фIэщыгъэцIэ лъапIэт. Дэ адыгэр дызэрыгушхуэн ехъулIэныгъэшхуэт. Хабаровск деж Мухьэрбий щылэжьа илъэсхэм теухуауэ тележурналист щэджащэ ЩакIуэ Мусэлы (Тхьэм здэкIуам щигъэтынш) игу къигъэкIыжт: «IуэхукIэ Хабаровск сыкъыщыхутауэ зэхэсхат ди хэкуэгъум и хъыбар. Драмтеатрым сыкIуэри нэIуасэ дызэхуэхъуащ. Мухьэрбий къэгуфIэри махуэ бжыгъэкIэ сыкъимыгъэкIуэжу сигъэхьэщIат. Шэпарым пщIэшхуэ зэриIэр нэрылъагъут. Дэнэ демыкIуалIэми псори къыпежьэт!» Шэпар Мухьэрбий и цIэр иратхащ Урысейм и театр энциклопедием. Илъэс 60 щыхъум пщIэрэ-щIыхьрэ иIэу пенсэм ягъэкIуащ.

Ауэ щагъэсакъым. Владивосток дэт зыгъэпсэхупIэ щэджащэм и унафэщIу ягъэуващ. 2001 гъэм ди хэкуэгъур Черкесск къэIэпхъуэжащ. Жагъуэ зэрыхъущи, илъэс ныкъуэ нэхъ дэмыкIыу дунейм ехыжащ. Иужьрей мазэм и шыпхъу нэхъыжь Чэсей деж щыIащ. Апхуэдиз зылъэгъуа, къызэхэзыкIухьа щIалэр и хэкужьым, Зеикъуэ къуажэм щыщIалъхьэжащ. Шэпар Мухьэрбий щхьэгъуситI иIащ. Япэрейр: Къардэнхэ (ХьэкIуринэхэ) япхъу Эммэщ. Абыхэм щIалитI зэдагъуэтащ: Зауррэ Анзоррэ. ЕтIуанэу унагъуэ зыдищIар къэбэрдей бзылъхугъэт. Абыхэми зы щIалэ — Мурад зэдагъуэтащ. Абы хыхьэхэкIышхуэ Урысейм деж щиIэщ: Новомосковск къалэм «завод минеральных удобрений» жыхуиIэм и унафэщIу щытащ. ИужькIэ Уралым химзаводитIым я генеральнэ директору, нобэкIэ Смоленск деж «Кристалл» заводым алмазым елэжь «Алроссэ» гупым хэтым и генеральнэ директорщ. … Мис апхуэдэ гъащIэ телъыджэ къигъэщIащ адыгэлI нэс, Зеикъуэ къуажэм и къуэ щыпкъэ Шэпар Мухьэрбий, гъуазджэр зи Iэпэгъуу зи гъащIэр зыхьам.

КЪЭЗЭНОКЪУЭ Хьэсэмбий