Бзэр зыIэщIэхуа лъэпкъ

Убыххэм я Хэкур зэрафIэкIуэдам теухуауэ 1974 гъэм къыдэкIауэ щыта «ЖылакIэ» тхыдэ романыр (Шинкубэ Бэгърат и IэдакъэщIэкIыр) нобэр къыздэсым тхылъ нэхъ цIэрыIуэ дыдэхэм ящыщщ. Лэжьыгъэр зэрытхам теухуауэ Iуэхугъуибл къыхагъэщхьэхукIри, ахэр мы тхыгъэм къыщытхьынщ.

Убыххэр адыгэ-абхъаз лъэпкъхэм ящыщщ, 1864 гъэ пщIондэ Сочэ псыхъуэм и Iэгъуэблагъэм щыпсэуауэ. Лъэпкъым я зэкъуэтыныгъэмрэ дзэ Iуэхухэр зэгъусэу IэкIуэлъакIуэу яубзыхуу зэрыщытамрэ я фIыгъэкIэ, убыххэр адрейхэм елъытауэ нэхъыбэрэ Урысей пащтыхьыгъуэм пэщIэтыфат.

АрщхьэкIэ 1864 гъэм къыпагъэувыпащ — е Урысейм и унафэм щIэту Псыжь тафэм Iэпхъуэну, е я щIыпIэр ябгынэу Тыркум кIуэну. Пщыхэм етIуанэр нэхъ яфIэкъабыл хъури, лъэпкъыр ирашащ. Сочэ псыхъуэр илъэс пщIы бжыгъэкIэ нэщIащ абы иужькIэ. Тыркум Iэпхъуахэм къыпаубыдащ я щэнхабзэ ямыгъэлъэгъуэну, я анэдэлъхубзэкIэ мыпсэлъэну. А псом лъэпкъым насыпыншагъэ къыхуихьащ, иужьрей дыдэу зи анэдэлъхубзэр зыIурылъа Эсенч Тевфики 1992 гъэм дунейм ехыжащ. Абы и цIэр дуней псом зэрыщыIуар къэрал зыбжанэм я бзэщIэныгъэлI цIэрыIуэхэм я фIыгъэщ.

Эсенч Тевфик илъэс пщIы бжыгъэкIэ абыхэм ядэлэжьащ убыххэм я бзэ кIуэдыжар джынымрэ хъумэнымрэ теухуауэ.

Сыт хуэдэ Iуэхугъуэхэр къыхагъэбелджылыкIрэ Шинкубэ Бэгъратрэ абы и «ЖылакIэ» тхылъымрэ теухуауэ?!

Япэу къагъэлъагъуэр Шинкубэ Бэгърат Василий и къуэр зэфIэкI ин зыбгъэдэлъа бзэщIэныгъэлIу зэрыщытарщ. Усыгъэмрэ прозэ тхынымрэ дихьэхауэ зэман кIыхькIэ къекIуэкIащ,  ауэ Iуэхум и ужь щихьар балигъ ныбжрат. Псалъэм папщIэ, «ЖылакIэр» дунейм къыщытехьам Бэгърат илъэс 57-рэ хъуагъэххэт. Абы абхъазадыгэ бзэ гупхэр иджырт, филологие щIэныгъэхэмкIэ кандидатт. Ауэ ар и щIэныгъэми щхьэпрыкIыжри, тхакIуэшхуэу зыкъигъэлъэгъуащ и «ЖылакIэ» тхыгъэмкIэ.

ЕтIуанэ Iуэхугъуэу къыхагъэщ Шинкубэ Бэгърат убыххэм ящыщу зэрыщымытар, а лъэпкъым теухуа хъыбархэр иужькIэ къищIауэ зэрыарар. Ар езыр абхъазхэм къахэкIат, убых лъэпкъым и тхыдэм щыдихьэхар щеджа илъэсхэрщ. Езым мыпхуэдэу жиIэгъащ: «Аспирантурэм сыщыщIэсым, Ищхъэрэ-КъухьэпIэ Кавказым щызекIуэ бзэхэр зджыуэ, япэ дыдэу зэхэсхауэ аращ убыхыбзэм, щымыIэжу къалъытэ лъэпкъым и бзэм, и Iуэхур. Абдеж щыщIэдзауэ убыххэм и бзэмрэ я тхыдэмрэ теухуа хъыбархэр зэхуэсхьэсу сыхуежьащ.

Норвегием щыщ щIэныгъэлI Фогт и зы тхыгъэ къысIэрыхьат, убыхыбзэм ирипсалъэу цIыху 16 фIэкIа щымыIэжу, абыхэми я ныбжьыр зэрыхэкIуэтар къыщигъэлъагъуэу. А хъыбарыр си гум щIыхьат.

Аращ лъабжьэ хуэхъуар «ЖылакIэ» тхылъыр стхыным».

Ещанэ Iуэхугъуэр зытеухуар Совет зэманым печатым къытехуэхэм ткIийуэ кIэлъыплъу зэрыщытаращ. Тхыгъэм и ныкъусаныгъэ нэхъыщхьэр цIыхухэм зыхуахьыр абы убыхыпщхэм я пщIэр игъэулъийуэ къызэралъытэращ. Романым ахэр къыщокIуэ щхьэхуэфIу, я фейдэ къызэрикIынум къищынэмыщIа, цIыхубэм и къэкIуэнум емыгупсысу. Ауэ апхуэдэ «лIыхъужьхэр» къэгъэщIыныр къызыхэкIауэ къалъытэр, арыншэу романыр цензурэм зэрыпхамыгъэкIынурат. Ахэр лъэпкъым я «лъыиф» хъун хуейт.

ЕплIанэ Iуэхугъуэр зыхуэгъэзар Бытхьэщ — абы теухуауэ тхакIуэм езым къигупсыса хъыбарыр тхыгъэм зэрыхиухуэнаращ. Романым узыIэпызышэу къыщыкIуэ Iуэхугъуэхэм, шэч хэмылъу, ящыщщ убых-

хэм тхьэ пэлъытэ хуэдэу яIауэ абы къигъэлъэгъуа Бытхьэ теухуар. Абы и фэеплъхэр дыщэм къыхэщIыкIауэ лъагэу бгым (иджырей Сочэ къалэм и Iэгъуэблагъэм) тетауэ тхакIуэм къегъэлъагъуэ.

Тхыгъэм къызэрыщыкIуэмкIэ, убыххэм зыхуагъэщхъырт бгъэ теплъэ зиIэ ухуэныгъэм (языныкъуэм жьынду хуэдэу къагъэлъагъуэм). Лъэпкъыр Тыркум ягъэIэпхъуэну къыщыщIэкIым, убыххэм фэеплъ нэхъ цIыкIур кхъухьым иралъхьэри здрашащ, нэхъ иныр якъутэри, щIым щIатIащ, мывэхэр тратхъуэжащ. А теплъэгъуэм апхуэдизкIэ Шинкубэ Бэгърат и щIэджыкIакIуэхэр иригъэтхьэкъуати, Бытхьэ щыIауэ я фIэщ ящIыжауэ, Абхъазым мажусий диныр къыщыгъэщIэрэщIэжыным хуэкIуами ярейт. ЛъыхъуакIуэхэрати, хъугъуэфIыгъуэр «къатIэщIыжыным» и ужь ихьат.

АрщхьэкIэ ипэжыпIэращи, убыххэм Бытхьэр яIауэ зы тхыгъи тхылъымпIи щыхьэт техъуэу щыIэкъым, хъыбару къекIуэкI фIэкIа.

Етхуанэу. Тхылъым и лIыхъужь нэхъыщхьэр Эсенч Тевфиккъым жаIэ. Зэтемыхуэныгъэхэм я щхьэусыгъуэр убыхыбзэр иужь дыдэу зыIурылъа Эсенч Тевфик «иужьрейуэ икIауэ» фIащыныр тхыгъэм и цIэращ къызыхэкIар. Шинкубэ Бэгърат къыхигъэщауэ щытащ романым и лIыхъужь нэхъыщхьэр Эсенч Тевфик уигу къэзыгъэкI къудейуэ зэрыарар, езым теухуауэ зыри тхылъым къызэрыщимыгъэлъэгъуар (къигъэлъэгъуэнкIи Iэмал иIакъым Эсенч Тевфик къыщалъхуар зытепсэлъыхь Iуэхугъуэхэм яужькIэ илъэс 68-рэ дэкIа нэужьт).

Еханэу. Убых лъэпкъыр кIуэдакъым икIи бзэхакъым. Ахэр щыIэщ, ауэ я бзэр яIэщIэхуащ. Абыхэм къащIэхъуахэм къащтащ абхъазыбзэр, адыгэбзэр е щыпсэуну къахуиуха къэралхэм я бзэхэр. Ауэ нобэми убых лъэпкъым и фэеплъыр, и лъабжьэр куэдым ящIэж. Псалъэм папщIэ, Тыркум и Мрамор тенджыз Iуфэм щыс къуажэ зыбжанэм убыххэр дэсу жаIэ, къызыхэкIар ящIэжу. Абыхэм яхэтщ убыхыпщ Бэрзэджхэ къатепщIыкIыжахэри. Апхуэдэ щапхъэхэр щыIэщ Сочэ и Лазаревскэ районым хыхьэ Хьэжыкъуэ (Хаджуко) къуажэм, Адыгейм я жылэ зыбжанэм, Абхъазым. Убыхыбзэр зэфIэгъэувэжыным елэжь гупи мы зэманым щыIэщ. Уеблэмэ Абхъаз къэрал университетым ар щрагъэдж дерсхэр къыщызэIуахащ.

Мыбдеж къыхэдгъэщыну ди гуапэт иджыблагъэ зы уэрэд, убыхыбзэр и лъабжьэу, утыку кызэрырахьари. «Пырын» («дахэ», «телъыджэ») — аращ абы зэреджэр. Уэрэдыр ятхащ Уардан Эрастрэ Бакъ Иналрэ, композиторыр — Темыркъан Залымджэрийрэ ТеуныкI Альбертрэщ. Уэрэдыр егъэзащIэ абхъаз уэрэджыIакIуэ Пкин Сабринэ.

Ебланэ Iуэхугъуэ. Шинкубэ Бэгърат и адэжьхэри мухьэжыр хъуахэм ящыщщ (Тыркум ягъэIэпхъуат). Абы теухуауэ езым итхыжащ: «1878 гъэм ещанэу къэхъуа мухьэжыр гъуэгуанэм хэхуащ си адэшхуэри — Тыркум ирашат, ауэ абы щалъхуа и къуажэм къигъэзэжат, унэ 13 фIэкIа дэмытыжу». Абы зи гугъу ищIар урыс-тырку зауэм (1877–1878 гъэхэм) и зэманым зыкъаIэта нэужь, абхъазхэр щрагъэIэпхъукIарат. Абхъазхэм я насып нэхъ къикIат, адыгэхэм 1864 гъэм я натIэ хъуам елъытауэ — иужьрейхэр а зэманым къэгъазэ ямыIэут зэрырагъэкIар.

БАГЪЭТЫР Луизэ