Берлин нэсащ

Хэку зауэшхуэм ТекIуэныгъэр къызэрыщытхьрэ мы гъэм илъэс 80 ирокъу. Абы ехьэлIауэ «ТекIуэныгъэм и Илъэс 80-м» рубрикэм щIэту ди лIыхъужьхэр ди газетым и напэкIуэцIхэм къыщытеддзэн едгъэжьащ. Ар пыдощэ Даур Жэхьфэр 2010 гъэм къыдигъэкIа «ЛIыхъужьыгъэм и гъуэгукIэ» и тхылъым ихуа, Сталинград хуит къэзыщIыжахэм яхэта АБИДОКЪУЭ Мухьэдин теухуа тхыгъэмкIэ.

Куэш-Хьэблэ къуажэм и уэрамхэм ящыщ зым уздрикIуэм щхьэ гуэр зыхуэщIа тетIысхьэпIэм башыр щIэгъэкъуауэ тес лIы хэкIуэтам ухуэзэ зэпытынущ. Ар зи ныбжьыр илъэс 86-м ит Абидокъуэ Мухьэдинщ, езы къуажэдэсхэм зэрацIыхур Динщ, Дин дадэщ. НэхъыжьыIуэхэр щыгъуазэщ нобэ узыншагъэ щIагъуэ зимыIэж адыгэлIыр лIыгъэрэ гуеягъ нэсрэ хэлъу Хэку зауэшхуэм зэрыхэтам. Зэкъым абыхэм зэралъэгъуар къыздихьа къэрал нагъыщэ лъапIэхэри. Ауэ щIэблэм ищIэкъым дадэ Дин зыхуэдэр, ар Куэш-Хьэблэ къуажэм и мызакъуэу адыгэ лъэпкъыр зэрыгушхуэн хуей цIыхуу зэрыщытыр. Гъунэгъухэм, Iыхьлыхэм жаIэр дадэр псалъэгъуейуэ, зауэм и хъыбархэр жиIэжыну фIыуэ имылъагъуу. — Сэ зэзэмызэ хэзгъэзыхьыпэурэ, упщIэ зэхуэмыдэхэр естурэ зыгуэрхэр къыжызогъэIэ, фэри фезгъэпсалъэу Дин теухуауэ газетым тхыгъэ къытевдзэну сыхуейт, — къыджиIащ я гъунэгъу Гундэхъу ФуIэд. Абы и хьэтыр тлъагъури, дадэм дыхуеблэгъащ. Ар гъейшейт, и жьыр къыпиубыдти, тыншу псэлъэфтэкъым. Зэ щхьэкIэ къытфIэщIащ зыри къыджимыIэфыну. АрщхьэкIэ и адыгагъэмрэ хьэщIэм пщIэ зэрыхуищIымрэ къаруущIэ къыхалъхьам хуэдэу хуэмыгъэкъарур игъэкъарури къыдэпсэлъащ, дахигъэплъащ и тхылъхэм, IэкIэ тIыгъащ псэрэ лъырэкIэ къихьа и орденхэмрэ медалхэмрэ. ИкIи а псоми дэри драшащ Абидокъуэ Мухьэдин и зауэ гъуэгуанэ гугъум, Хьэбэз щыщIидзэу Берлин нэс икIуам. Ар ящыщт япэ дыдэ техникэм хуеджа, тракторым шэса адыгэ щIалэхэм. Хуэлажьэт колхозым, жэщ-махуэ жимыIэу губгъуэм итт: вэт, сэт, гъавэр кърихьэлIэжт. Зэ щхьэкIэ механизаторхэм емыIэбурэ щIалэ гуэрхэр къулыкъум яшэт, фин зауэр екIуэкIти. Ауэ махуэ гуэрым къуажэ Советым хъыбар къыIэрыхьащ механизатор Абидокъуэр псынщIэу Хьэбэз военкоматым нагъэсыну, ар пщэрылъ хуащIат и шынэхъыщIэ, шыгум ис Хъусен. — Дин, уи тракторыр гъэувыжи гум нитIысхьэ, Хьэбэз унэзгъэсын хуейуэ пщэрылъ къысхуащIащ, — жиIащ. Къэхъуар имыщIэу, тракторыр игъэувыжри, гум итIысхьащ. — НакIуэ, ди дежкIэ дыдэхьэжынщи, щыгъын гуэр щыстIэгъэнщ, хъыбар ядгъэщIэнщ, — щыжысIэм: — Хьэуэ, Дин, зыдгъэгувэ мыхъуну, псынщIэ дыдэу дынэсын хуейуэ къызжаIащ, — хуидакъым и къуэшым. IЦIалэ зыбжанэ апхуэдэу гузэвэгъуэкIэ къызэхуашэсауэ яхуэзащ. Зэрынэсу машинэм ирагъэтIысхьэри, Пятигорск яшащ. КъызэрыщIэкIамкIэ, абдеж къыщызэрагъэпэщт фин зауэм епIэщIэкIыу ягъэкIуэн хуей 37-нэ танк полк, арат механизаторхэр губгъуэм гузэвэгъуэкIэ къыщIрашар. — ГупыфI дызэрыгъэхъуауэ драшэжьат, — къыджиIэжащ Мухьэдин, — гъуэгуанэфIи ткIуауэ хъыбар къытIэрыхьащ фин зауэр иухауэ, дэ къытхуэмеижу. Арами, къыдагъэгъэзэжакъым, Новороссийск дашэри дзэ зэхуэмыдэхэм дыхагуэшащ, сэ сыхэхуащ 553-нэ артиллерие псынщIэ полкым, командир тхуэхъуат щIалэ хьэлэмэт — Ищхъэрэ Кавказым щыщ Мирошниченко Василий. АдэкIэ зауэр къежьащ, Берлин нэс сыкIуащ, ТекIуэныгъэр къэзыхьахэм сахэтащ. Псалъэ зыбжанэкIэ Мухьэдин къыджиIащ икIуа гъуэгуанэ хьэлъэ дыдэр. АтIэ умызауэу, ажалыр уи яужь имытуи а гъуэгуанэр пкIуныр псынщIэу къыщIэкIынкъым. ПсынщIакъым зауэлIымкIи. Абы и къулыкъур КраснодаркIэ къыщыщIедзэ, иужьым зыхэт дзэр Евпаторие къалэм ягъэIэпхъуэ. Мис абдежым япэ дыдэ бийм пэувын къыхудохуэ. Зыбгъэдэт топ псынщIэр дэнэкIи нос, къатебэна нэмыцэдзэм хузэ фIэкI удын ирех, лIыгъэ къегъэлъагъуэ езыми. Я командир Мирошниченко адыгэлIыр мызэ-мытIэу къыхегъэщ, и цIэр фIыкIэ иреIуэ. ЯхузэтеIыгъэкъым щхьэхьу къакIуэ дзэ зэхуэщIар. Уафэри щIылъэри зэхагъэзэрыхьыжащ лагъымхэр зэпымычу къезыдзых кхъухьлъатэхэм. ЩытыкIэ хьэлъэ дыдэм йохуэ Мухьэдин зыхэтхэр. — ПсынщIэу хъумапIэхэм зыщIэвдзэ! — унафэ ещI я командирым. Сэлэтхэм зыщIадзэ блиндажхэм. Ауэ бомбэ хьэлъэхэм абдежми зыщахъумэфкъым, зэхакъутэ я быдапIэхэр. Мухьэдин къелъагъу командирым и щхьэ дыдэм хуэзанщIэу щIыгур къежьауэ къызэрехыр. — Ныбжьэгъу командир, бгыкъумкIэ, бгыкъумкIэ къэкIуатэ! — йогуоу Мухьэдин. АрщхьэкIэ апхуэдиз макъым зэхригъэхкъым, яхуэгузавэу яхэтщ и сэлэтхэм. Ар къыщыгурыIуэм, адыгэ щIалэм псынщIэу зедз, командирыр къызэщIеубыдэри, и кум илъ бгыкъу быдэмкIэ къедз, а напIэзыпIэми здэщыта щIыпIэр къоух. — Упсэу, сэлэт, ажалым сыкъебгъэлащ, — фIыщIэ къыхуищIащ, къэхъуар къыгурыIуэжа нэужь. Къарур зыпэмылъэщыххэ мэхъу, ди дзэхэм къикIуэтын къахудохуэ. Бэлыхьышхуэ ятелъу къызэпач Севаш, Перекоп шэдылъэ щIыналъэхэр, къокIуалIэ Кърым и тенджыз икIыпIэм. ХьэпIацIэм хуэдэу къакIуэ дзэр абы зэрикIыну къагъэхьэзырар зы баржэжьт. Псори ихуэнутэкъыми, командованэм унафэ ещI нэхъапэ офицерхэр зэпрашыну. Мирошниченко къелъагъу лъэныкъуэ кърагъэза сэлэтхэм яхэт Мухьэдин. Къегъэзэж, цIыху Iувым къафIыхопщ, къыздэжэм и хъуржыныр итIэтауэ офицер щыгъыныр кърех. — Мэ, мыр псынщIэу зыщытIагъи зыкъыскIэрумыгъэхуу накIуэ, — щIопхъуэж. Баржэм зэрыбгъэдыхьэн лъэмыж щыIэкъым, пхъэмыфхэр, чей нэщIхэр псым хадзауэ абыкIэ ерагъкIэ цIыхухэр йопщылIэ, зыр къекIурэхмэ, адрейр къыдэIэпыкъуурэ «офицеритIыр» сытми яфIопщылIэ, зэпросыкI. МыдэкIэ къэнахэм нэмыцэ кхъухьлъатэхэмрэ дзэхэмрэ къатобанэ, яхуэукIыр яукI, псэууэ къэнар гъэр ящI. — Сэ насыпышхуэр Алыхьым къызитати, командирыр къыздэIэпыкъуащ, армыхъуамэ, зэфIэкIат си Iуэхур, — жеIэж Мухьэдин. Адыгэхэм ауэ сытми жаIэкъым: «ФIы пщIамэ, фIым ухуозэж» жэуэ. Апхуэдэу ажалым къригъэла командирым Мухьэдин и гъащIэри къыхуихъумэжащ. КъикIуэтурэ къагъанэ Таганрог, Ростов. ЩIэуэ къызэрагъэпэщыж я полкыр, пэроувэж и топ псынщIэхэм, яунэтI нэмыцэхэм зауэ гуащIэ здыщрагъэкIуэкI СталинградкIэ. Паулюс и дзэр къаухъуреихьат. Ар нэхъ псынщIэу зэхэкъута хъун папщIэ бийм и тIасхъапIэхэр къэщIэн хуейт. Зэ щхьэкIэ а Iуэхур пщэрылъ къыхуащI артиллерие псынщIэм, къалэну къыхуагъэув щIыпIэ-щIыпIэхэм щыпхыукIыурэ бийм и къару нэхъыщхьэр къыщIэгъэщыныр. — ИкъукIэ Iуэху хьэлъэт къытпэщытыр, щэхуу, бийм гу къытлъимытэу нэхъ гъунэгъуу декIуэлIэн хуейт, — жеIэж Мухьэдин. — Ауэ ар сыт щыгъуи къыдэхъулIэтэкъым, дыкъилъагъут, зэуэ зэхэдублэт зауэр, уеблэмэ, къытхудэхуащ блэнейрэ бийм и ебгъэрыкIуэныр зэпыдудын. Абы иужькIэ нэмыцэхэр здыдэс къуажэжь гуэрым дытеуэри, куэд зэтедукIащ, офицер, сэлэт зыбжани «бзэгуу» къыздэтшат. Командованэр зыхуеипэ хъыбархэр абыхэм къыпкърах, Паулюс и дзэр хагъащIэ, гъэр ящI. Абы хуэфащэ къару хэзылъхьа офицерхэми, сэлэтхэми хабжэ Мухьэдини, Вагъуэ Плъыжь орден къыхуагъэфащэ. Сталинград мэхъу Хэку зауэшхуэм и зэпыгъэзапIэ. Бийр ирахужьэж, Куэш-Хьэблэ щIалэри яхэтщ абы кIэлъыкIуэхэм, удын хьэлъэхэр езыхыурэ зыгъэмащIэхэм. Яхэтщ Запорожьер, Николаев, Одессэ, Харьков, Киев, Кишинев, къуажэ куэд дыдэхэр хуит къэзыщIыжахэм, Польшэм и къалащхьэ Варшавэ зэхамыкъутэу къезыгъэлахэм, бийр и гъуэм изущэбыхьыжу Берлин къэзыщтахэм. ТIэунейрэ уIэгъэ хьэлъэ хъуащ, арщхьэкIэ сымаджэщым къызэрыщIэкIыжу аргуэру фронтым Iухьэжт. Мухьэдин ТекIуэныгъэр къэгъэгъунэгъуным хуэфащэ къару хилъхьащ, сыт хуэдэрей гугъуехьри мытхьэусыхэу, лIыгъэ хэлъу къызэринэкIащ. Абы и щапхъэщ Хэку зауэшхуэ орденым и япэ нагъыщэр, «За отвагу», «За боевые заслуги», «За освобождение Варшавы», «За оборону Сталинграда», «За победу над Германией», Сталин и фIыщIэ гуапэхэр зэрыт тхылъхэр. Зауэр иуха нэужькIи Мухьэдин дзэр къыхуэныкъуащ. 1946 гъэращ адыгэлIыр здыдэкIа и къуажэм — КуэшХьэблэ къыщигъэзэжар. Пэрыувэжащ и IэнатIэм, колхозым и лэжьапIэ зэхуэмыдэхэм пэрытащ, дэни щыпашэт, дэни щыцIэрыIуэт. ФIыщIэрэ пщIэрэ къыхуащIу Мухьэдин лэжьащ пенсэм кIуэхункIэ. Абы иужькIи, хуэныкъуэ хъумэ, колхозым зыщIигъакъуэурэ къэгъуэгурыкIуащ, псэуащ.

ДАУР Жэхьфэр, 2010 гъэ