Адыгэхэм я къуалэбзу щIэныгъэр

«Орнитологием» алыджыбзэкIэ къокI къуалэбзухэм ятеухуа щIэныгъэ жэуэ. Апхуэдэу щыщыткIэ, орнитологыр – къуалэбзухэр зыдж IэщIагъэлIщ. Мазаем (февралым) и 19-р орнитологхэм я Махуэу щагъэлъапIэ Урысей Федерацэми СССР-м хыхьэу щыта нэгъуэщI къэралыгъуэхэми. ЩIыуэпсым щопсэу къуалэбзу лIэужьыгъуэ 8 500-м щIигъу. Ахэр псори я теплъэкIэ зэмыщхьми, зы цIэ яIэщ – «къуалэбзу»: дамэхэр ятетщ, зэрыуIуэ пэ папцIэхэр япытщ, къабзийхэр яхэлъщ, я шырхэр джэдыкIэкIэ къраш.

Къуалэбзухэм я нэхъыбэр мэлъатэ, псым йос. Ахэр ятегъэпсыхьащ щIылъэми, псыми, уэгуми. ЩыIэщ къемытIысэхыу сыхьэт бжыгъэкIэ, мазэ бжыгъэкIэ, къэзылъэтыхьыфхэр, здэлъатэм жейхэр, шхэхэр… Адыгэхэм я щэнхабзэм къуалэбзухэм щаIэ мыхьэнэмрэ щаубыд щIыпIэмрэ ди щIэджыкIакIуэхэм яхуэсIуэтэн щхьэкIэ, зыхуэзгъэзащ абыхэм нэхъыфI дыдэу яхэзыцIыхукI еджагъэшхуэ-орнитологым – Братхэ Хьэсин. Езым зэрыжиIэмкIэ, ар къуалэбзухэм ядихьэхащ сабий щIыкIэ. Илъагъут пцIащхъуэ цIыкIухэр къэлъэтэжу я щхэгъубжэ блыпкъыщхьэм абгъуэ зэрыщащIыр, абыхэм я шыр цIыкIухэр къызэрырашыр, зэрагъашхэр, лъатэу зэрагъасэр. ИужькIэ нэхъри куууэ хилъэсащ къуалэбзухэм я гъащIэм кIэлъыплъыным.

Хьэсин и фIэщу щIегъэбыдэ адыгэхэм я гъащIэм къуалэбзухэм мыхьэнэшхуэ щаIэу зэрыщытар: хьэрхьупхэр къэлъэтэжмэ, вэн-сэным щIэбдзэ хъуну ябжт, пцIащхъуэхэм лъахъшэу къалъэтыхьмэ, уэлбанэ хъуну къалъытэт. Куэд къыбжаIэ къуалэбзухэм ятеухуа псалъэжь Iущхэми: «Пщэдеирей ныбгъуэ нэхърэ, нобэрей бзу», «Бзум ил и лэпсщ. «Уэсукхъуэр бзу цIыкIум къегъэхъей», «Зи хущхьэ хъум и бзу». Хьэсин зэрырадиожурналист цIэрыIуэм къинэмыщIауэ, икIи еджагъэшхуэщ, и хэлъхьэныгъэ Iыхьэ хуищIащ адыгэ щэнхабзэр, гъуазджэхэр джыным, икIи абыкIэ и лъэужь дахэ ди тхыдэм къызэрыхинэнум шэч хэлъкъым. Орнитологым и Махуэм ехъулIэу, мы тхыгъэр щызгъэхьэзырым, сигу къэкIыжащ къуалэбзухэм ятеухуауэ абы къыдигъэкIа тхылъ щхъуэкIэплъыкIэ дахэшхуэр. Илъэс зыбжанэкIэ узэIэбэкIыжмэ, Хьэсин и деж сыкIуауэ, къуалэбзухэм ятемыухуа нэгъуэщI IуэхукIэ дызэпсалъэт, мы тхылъ хъарзынэр къыщызитам.

Нобэр къыздэсым дапхъэм тетщ, си тхылъ нэхъыфIхэм ящIыгъуу. Куэдри седжащ икIи сфIэгъэщIэгъуэну сеплъащ абы, иджыри соплъ. КъызэрызэIусхыу си нэм къыщIедзэ тхылъым къысхутритха псалъэхэр: «Хьэтызэ, и хъер дыдэ улъагъу. Хьэсин Братхэ. 2. V. 2021.». Зэман зэрытекIами емылъытауэ, си щIэщыгъуэр хуикIкъым а тхылъым. Мис иджы дыдэ, орнитологым и Махуэр и ущхьэгъуу, Хьэсин селъэIуащ къуалэбзухэм ятриухуа и щIэныгъэ лэжьыгъэшхуэр къэзгъэсэбэпыну хуит сищIыну. Си тхыгъэми щхьэщIэдзапIэ хузощI Хьэсин и тхылъым фIища цIэр. Къуалэбзухэм ятеухуа материалхэр щызэхуихьэсым Братхэ Хьэсин къызэхикIухьащ адыгэ щIыналъэхэр, щIэсащ библиотекэ куэдым, япсэлъащ нэхъыжьхэм, литературэ куэд зыкIэ-зыщхьэ ищIащ. Тхылъым къуалэбзухэр къыщыхьащ адыгэбзэкIи, урысыбзэкIи, латиныбзэкIи. Гъунэжу итщ я сурэт хужь-фIыцIэхэри, щхъуэкIэплъыкIэхэри. Апхуэдиз лэжьыгъэ бгуэщIыныр щIэныгъэ къэхутэныгъэкIэ гъэнщIа Iуэхушхуэщ. Тхыгъэхэм, архив хэкIыпIэхэм къыщигъуэта, нэхъыжьхэм къаригъэIуэта къуалэбзу фIэщыгъэцIэхэр тегъэчынауэ зэхигъэкIащ, зэтемыхуэныгъэхэмрэ мыгурыIуэгъуэхэмрэ лъэныкъуэ иригъэзу. Псалъэм и жыIэгъуэкIэ, зэтемыхуэныгъэ къахэкIащ адыгэ, латин, урыс фIэщыгъэцIэхэм. Нэгумэ Шорэ и деж снегирыр къыщыдогъуэт бзупэкIыхьу. Ауэ снегирыр зыщIэхэм жаIэ абы и пэр зэрымыкIыхьыр. И пэжыпIэм ухуеймэ, абы нэхъ тегъэпсыхьар бзупагуэращ. КъызэрыщIэкIамкIэ, Братхэ Хьэсин и тхылъым зэритымкIэ, бзупэкIыхьыр бекасщ. Нэгумэ Шорэ бзудамэхур чижикыу къехь, ауэ апхуэдэ бзу щыIэкъым, «чижик-пыжик»-р гушыIэ жыIэкIэм къытеIукIащ. ЩыIэр чижщ. Бзудамэхур нэхъ тохуэ урысыбзэкIэ «белокрылый жаворонок» жыхуаIэм. Хэт ищIэжрэ мыпхуэдэ къуалэбзухэр адыгэ хэкум ису: бгъащхъуэ-беркут, бгъащхъуэжьей-малый подорлик, бгъащхъуэкIэхуорлан-белохвост, бгъащхъуэлъэбыцэ-зимняк, бзукIэзэгуэх-каменка, бзукIэплъ-горихвостка-чернушка, бзуплъыфэ- большая чечевица, бзухьэгуагуэ-хохлатый жаворонок, бзуущхъуэ- певчий дрозд, къуршмывэкIэпыс-горная трясогузка, жэнэтбзу-щегол, къамылбзу-камышовка, псысхуолIэ-чечевица, къуршкъуацэщIэж- горный конек, уэрэдбзу-южный соловей, псыпцIэбзу-болотная камышовка, адэжынэ-куропатка, нэгъуэщIхэр. Мы дэфтэрым адэкIэ пытщэмэ, псалъэмакъ кIыхь хъунущ. АбыкIэ тхыгъэм «пэщIэIуантIэ еттыжынщи», Братхэ Хьэсин дехъуэхъунщ орнитологым и Махуэм. Тхьэм иджыри куэдрэ тхуигъэпсэу щIэныгъэ лэжьыгъэхэмрэ тхылъхэмрэкIэ дигъэгуфIэу!

ДЭБАГЪУЭ Хьэтызэ