Хьэщкъуейхэ я щIалэ щыпкъэхэр

«Щысабийм щыгъуэ щIалитIри хуабжьу къуейщIейт, Iэмал иIэтэкъым уи гъусэу зыщIыпIэ здэпшэну — зыгуэр къракъутэхынут, ягъэджэлэнут, уатеплъэкъукI хъунутэкъым зы дакъикъи» … — зи гугъу фхуэсщIыну щIалитIым я сабиигъуэм къытхутопсэлъыхь абыхэм я адэ Хьэщкъуей Ахьмэд. Илъэс 20-м щIигъу текIыжауэ, а щIалэ цIыкIуитIыр зэрыхъуам я хъыбарым иджы фыщIэзгъэдэIунщ. Жьакуэ къуажэм щыщ Хьэщкъуейхэ Ислъамрэ Сэлимрэ илъэсищ я зэхуакущ. Абыхэм я адэр зытепсэлъыхьа я сабиигъуэ пIалъэ хьэлъэм икIа нэужь, тIури щIалэ псыхьауэ къэтэджащ. Сыт хуэдэ лэжьыгъэми, губгъуэ, унагъуэ Iуэхухэми щымышынэу, спортым я псэр етарэ, абыкIэ ехъулIэныгъэ лъагэхэр зыIэрагъыхьэным хуэпабгъэу къыдэкIуэтеящ.

Зэкъуэшхэр еджапIэм щымыIэмэ, спортзалым щIэтт. ЗыщIыпIэ хьэулейуэ, нэгъуэщI Iуэху зэрахуэнуи тIуми зэи ягу къэкIакъым. Спортым хуаIэ фIылъагъуныгъэмрэ яхэлъ ерыщагъымрэ къапэкIуэжащ ахэр зыхуэкIуа лъагапIэхэр. Иужьрей илъэс 15-м къриубыдэу, ди хэгъуэгум щыщу нэрыбгэ бжыгъэщ зыхузэфIэкIар Санкт-Петербург дэт физкультурэмкIэ военнэ институтым щIыхьэну. Къыхэзгъэщыну сыхуейт, мы институтыр зэры-Урысейуэ а лъэныкъуэгъазэм телажьэ ищхьэ еджапIэ нэхъ лъэрыхьхэм зэрыхалъытэр. Абы ущIыхьэнри, ущIыхьа нэужь ущеджэфынри къызэрымыкIуэ ехъулIэныгъэщ, лIыгъэщIапIэщ.

АтIэ, къуажэ цIыкIум къы дэхъухьа ныбжьыщIитIым апхуэдэ лъэкIыныгъэ дэнэ щагъуэта? Ислъам Спортым хэпща хъуа ныбжьыщIэр и IэпкълъэпкъкIи, и хьэл-щэнкIи зэтеубыда зэрыхъум шэч хэлъкъым. Ислъам 1997 гъэм къэхъуащ. ЕджапIэм и къэухыгъуэр къэгъунэгъуу, зыхуеджэн IэщIагъэр къыхихын щыхъум, абы зыхуейр IупщIу къыгурыIуэт: Iэмал имыIэу спортым епхауэ зэрылэжьэнур икIи офицер фащэри зэрыщыгъынур и нэгум щIэтт.

Адэ-анэм я быным а лъэныкъуэгъазэр къыдащта щхьэкIэ, узыщIыхьэну ВУЗ-р къыхэпхыныр, абы зыхуэбгъэхьэзырыныр хьэлъэу къыщIэкIащ. Зи гугъу тщIа военнэ институтым зэ щIыхьэгъуэу ящтэр нэрыбги 100 къудейт. Абы я бжыгъэм ухэхуэныр, гурыIуэгъуэт зэрымытыншыр. Арами, ЕГЭ-м зыхуэгъэхьэзырыным, спорт мардэхэм зыхуэгъэсэным я ужь ихьащ Ислъам. Жагъуэ зэрыхъущи, япэ илъэсым пхыкIакъым.

Ауэ, щIалэр здэкIуэнум быдэу триубыдати, абы зыхуигъэхьэзырыным аргуэру пищэжащ. Илъэс ныкъуэкIэ лэжьащ, адрей илъэс ныкъуэм еджэнымрэ спортымрэкIэ зыгъэсэным хуабжьу пылъащ.

— Япэ илъэсым сыщIэмыхьэфами, си адэ-анэм сы трагъэгушхуащ, сызыхуэмей институтым самыгъакIуэу, илъэскIэ зызагъэгъэхьэзыращ. Институтым спорт мардэ стын хуейр сцIыхуххэти, блокнотыр иIыгъыу си адэм абы етауэ сыхуигъэсащ. Махуэку къэс къипщытэжурэ «зачётыр» схуигъэувт. Си плъапIэр арати — абы зэрыунагъуэу дыхуэкIуащ, — къыддогуашэ Ислъам. 2015 гъэм унагъуэм я щIалэ нэхъыжьыр зыщIэхъуэпс институтым щIыхьащ.

А пIалъэр игу къигъэкIыжу и адэ Ахьмэди къыджеIэж: «АпхуэдизымкIэ и IэпкълъэпкъкIэ и зэфIэкIыр хэхъуауэ къилъытэти, «Жьакуэ щыщIэздзэу Черкесск и «комсомолец» нэс лъэсу сыжэу мамэ удз гъэгъа къыхуэсхьыфынущ» жиIэт». ЩIалэр илъэситхукIэ зауэ къулыкъущIэхэр физическэ гъэсэныгъэмкIэ IэщIагъэрылажьэ IэнатIэм хуеджащ. Еджэгъуэ пIалъэм къриубыдэу, горник, альпинизм лъэныкъуэгъазэхэмкIэ зигъэсащ. Ди къэралым и къулыкъущIэ гуп къыхэхам яхэту Урысейми, Австриеми, къэралыгъуэ зэхуэмыдэхэми зэпеуэ, зэхьэзэхуэ щекIуэкIахэм альпинизмэмкIэ увыпIэфIхэр къыщилъэщащ. Урысейпсо, Дунейпсо чемпионатхэм текIуэныгъэр къыщихьащ. ИлъэсиплIым нэблагъэкIэ Iуащхьэмахуэ щекIуэкI, альпинистхэм я зэпеуэ нэхъ лъэрыхьхэм хэтащ. Сыт щыгъуэми, Ислъам зыхэта гупым япэ увыпIэр къихьащ. Спорт зэхьэзэхуэхэм зыкъызэрыщигъэлъэгъуам къы пэкIуащ езанэ, етIуанэ нагъыщэ зиIэ «зауэлI хахуагъэм» и медалхэр, зэпеуэхэм къызэрыхэщамкIэ е 1-2-нэ нагъыщэхэр зиIэхэр. 2020 гъэм щегъэжьауэ Ислъам Кърымым къулыкъу щещIэ. Зыхуеджа IэнатIэм хуэгъэзауэ и лэжьыгъэр йокIуэкI. СВО-р зэрыщIидзэрэ, зэуапIэм екIуэлIэну зауэлIхэр гъэсэныр, зэуэкIэм хуэгъэхьэзырыныр и пщэрылъу мэлажьэ. НобэкIэ зауэлIхэр физическэ гъэсэныгъэмкIэ унафэщI IэнатIэм пэрытщ, капитанщ. Зауэ операцэ хэхар здыщекIуэкI щIыпIэхэми щыIэ зэпытщ. И Iуэху зэхэщIыкI лъагэмрэ и хахуагъэмрэ къапэкIуащ «За боевые заслуги» медалымрэ е 2-нэ нагъыщэ зиIэ «За заслуги перед Отечеством» орденымрэ. Сэлим Къуэш нэхъыжьым хиша гъуэгу хьэлъэм нэхъ тыншу ирикIуауэ плъытэ хъунущ Сэлим. Арами, ар зы гъуэгушхуэ щхьэкIэ, абы зэхуэмыдэурэ зеуфэбгъу, нэгъуэщI лъэныкъуэкIи лъагъуэ хеш. Апхуэдэ хъуащ Сэлим и гъуэгури. ЗэрыцIыкIурэ, щIалэ курытым и ерыщагъыр нэрылъагъут.

Иджыри сабий IыгъыпIэм щIэс щIыкIэт, бжыхь хъар дурэшымкIэ къыдэпщурэ, и къуэш нэхъыжьым зыздыщигъасэ спортзалым кIуэн щыщIидзам. ЕджапIэм щIэсыхукIи зэи IэщIыб ищIакъым спортыр. Ислъам къыхиха IэщIагъэр Сэлими и псэм къищ тэт. ЕджапIэ нэужьым, а IуэхумкIэ нэхъ зэхэщIыкI яIэу я щIалэ курытри СанктПетербург ягъэкIуащ. Сэлим зэрыцIыкIурэ боксым зыхуигъэса пэтми, еджапIэм щIыхьа нэужь «регби» спорт лIэужьыгъуэм щыгъуазэ хъуащ. Абы дихьэхыжри ехъулIэныгъэфIхэри зыIэригъэхьащ. РегбимкIэ зауэлI къулыкъущIэхэм я дунейпсо зэхьэзэхуэм чемпионыцIэр къыщилъэщащ, Урысейм и Къару Узэдам и гуп хэхам хэхуащ. РегбимкIэ Урысейм и спортым и мастер фIэщыгъэцIэр къыхуагъэфэщащ. ЕджапIэ нэужьым Сэлим къулыкъу здищIэну щIыпIэу къылъысар Урысейм и нэхъ щIыIэлъэ щIыпIэхэм ящыщ – Воркута къалэращ. — Мы лъэныкъуэмкIэ сыкъыщагъэкIуам, «ар къалэ хэкIуэдэжащ, щIыIэ мыхъумэ зыри щыIэкъым», — жаIэурэ сагъэгужьеят. Ауэ сыкъэкIуа нэужь, къызгурыIуащ зэрыкъэралу фIамыщIкIэ къызэзыгъэпэщу щыта Воркута къалэм къэкIуэныфI иджыри зэриIэр. Спортыр хуабжьу щофIакIуэ, регби спортымкIи зэтегъэпсыхьащ, цIыхухэр гуапэщ. Дапхуэдизу мыщIыIэми, щIыуэпсыр Iэпкълъэпкъым къытемыхьэлъэми, сыщIегъуэжкъым мыбы сызэрыщыIэмкIэ, — къыддогуашэ Сэлим.

Хьэуа-хьэрш къарухэм хэткIэрэ, Сэлим и къуэш нэхъыжьым хуэдэуи зауэлIхэр гъэсэнымкIэ унафэщI IэнатIэм пэрытщ, лейтенант нэхъыжь фIэщыгъэцIэр нобэкIэ иIэххэщ, Урысейми, къэрал зэхуэмыдэхэми спорт зэхьэзэхуэхэм къыщилъэща нагъыщэ нэхъ лъагэхэр и Iэрылъхьэщ. Полярнэ кругым адэжкIэ нобэ къулыкъур щезыхьэкI Сэлим, илъэсым къриубыдэу щIыуэпс хьэлъэм и Iэпкълъэпкъыр есащ, жьыр зэрымащIэм, дыгъэр зэрыщымыIэми зытригъэхуащ. ЩIалэм апхуэдизымкIэ зыпэрыт IэнатIэр, здэщыIэ щIыпIэр псэкIэ зыхищIащи, къулыкъу здищIэ къалэм и тхыдэр къытхуеIуатэ, абы и блэкIам, нобэ и щыIэкIэпсэукIэм дыщегъэгъуазэ. ФIэфIыбзэу къытхутопсэлъыхь фIамыщI къыздыщIах шахтэхэм, абыхэм щылажьэхэм… «Мыбдеж щыпсэу чукчэ лъэпкъми сыкъытепсэлъыхь хъуну?» — аргуэру щIоупщIэ Сэлим. ГуфIэр къызыщIих и нэ гуапэхэм щIыболъагъуэ а псори и псэм зэрыхуихьыр, шахтэ мылэжьэжхэм дэкIуэдыжа къуажэ цIыкIухэр игу къызэреуэр, совет къэралыр зэтезыIыгъэу щыта фIамыщIыр нобэ Iумпэм зэращIыр… А псори къыщIестхэкIар зыщ — мы щIалитIыр хэт дэнэ щымыIэми – зыр – къухьэпIэ хуабапIэм, мыдрейр — дунейм и щIы гъунэм – тIуми гъащIэм увыпIэ щаубыдауэ, щытыкIэхэм зрагъэзэгъа къудейкъым, я акъылкIэ, я цIыхугъэкIэ, я псэкIэ я Iуэхум пэрытхэщ. Адэ-анэм я гуащIэр зыхащIэу Хьэщкъуейхэ Ахьмэдрэ Фатимэрэ къащIэхъуа щIалищым ящыщу, Тхьэм и шыкуркIэ, тIум я лъэр уващ.

НобэкIэ зригушхуэн я мащIэкъым. НэхъыщIэ цIыкIу Дамир мы гъэм еджапIэр къеух, абыи къыпэщылъщ зыщIыхьэну ищхьэ еджапIэр къыхихыну. «Офицеру унагъуэм диIэр тхурикъунщ, дохутыр ирехъу!» — и къуэш нэхъыщIэм щхьэкIэ щIэгуфIыкIыу жеIэ Ислъам. ЩIалитIми зы дакъикъи ящыгъупщэкъым, ябгъэдэлъ щIэныгъэм, зэфIэкIым я адэанэм я гуащIэшхуэ зэрыхэлъыр.

— Нобэ сэ къызгуроIуэ ди адэ-анэм ди гъэсэныгъэм халъхьа гуащIэр. Япэм ар къыдгурымыIуащэтэми, нобэкIэ шэч къытесхьэкъым, ахэр лъэныкъуэ тэрэзкIэ ди гъэсэныгъэм зэрыпэрытар. КъыщытхуэткIияи щыIащ, къыщытхуэщэбари гъунэжщ — псом хуэдэуи тлъэгъуащ, Iуэху щIэнымрэ лэжьыгъэмрэ дыщымышынэу дагъэсащ.

НобэкIэ а псори къытхуэщхьэпэжащи аращ ди IэпкълъэпкъкIи акъылкIи Iуэхум дыщIыпэлъэщыфыр. ФIыщIэшхуэ ябгъэдэлъщ спортым дыдезыгъэхьэхыу къытпылъа боксымкIэ ди гъэсакIуэхэм — Мамхэгъ Ануарбийрэ Иуан ХьэзрэIилрэ, — къыддогуашэ щIалитIым я нэхъыжьыр. Зи щIэныгъэр IэщIагъэ къыхахам хуэзунэтIу, зи гуащIэкIэ къэралым хуэлажьэ Хьэщкъуейхэ я щIалитIым уримыгушхуэнкIэ Iэмал иIэкъым. Абыхэм я ехъулIэныгъэхэм щогуфIыкI адэ-анэри, Iыхьлыхэри, къуажэри, районри. Зи псэ къабзэм и гъуэгури нэхущ. ЩIалитIым иужьрейуэ сащыIуплъэм а гупсысэр къысхуэушащ. Тхьэм нэхъри фригъэфIакIуэ!

ХЬЭТАЙ Мадинэ