Хэку зауэшхуэм цІыхухэм я зэхуэтхэнри, я зэпыщІэныгъэри, уеблэмэ унагъуэ зэдащІэнри, цІыхугъэ зэкІэлъызэрахьэнри зэпыуакъым. Апхуэдэ зэпыщІэныгъэхэм я фІыщІэкІэ, зауэнэужь илъэсхэм зауэлІ куэдым я хъыбархэр, я цІэхэр зэфІэгъэувэжа хъуащ. Беслъэней къуажэ курыт еджапІэм лэжьыгъэфІ иригъэкІуэкІащ и музейр къыщызэригъэпэщым. Апхуэдэуи, и къуажэгъу хахуэхэм, тылым щылэжьахэм я хъыбархэр, къуажэм ехьэлІа тхыдэр ихъумащ, куэди сэтей къищІыжащ. Тхыгъэ зыбжанэм нэІуасэ фыхуэтщІмэ ди гуапэщ.

ЛІыгъэр хъыбарыншэ хъукъым

Заготбазэм и унафэщІ Мамты Хьэсэмбий хьэлъэзешэ машинэмкІэ, и шофёрыр, урысылІыр щІыгъуу, шэджагъуашхэ я деж кІуэжат. Iэнащхьэм тетт Хэку зауэшхуэм хъыбарыншэу кІуэдауэ къалъытэ, Хьэсэмбий и шынэхъыжь Хьэсанэ и сурэтыр зэрыт рамкэр.

Шофёрыр къызыщІэувыІыкІри набдзэгубдзаплъэу сурэтым куэдрэ еплъащ, иужьым жиІащ: «Сэ сцІыхут мы лейтенантыр! Ар лІыгъэшхуэ зыхэлъа танкистщ.

Сталинград зэхэуэ гуащІэхэм зэщІыгъуу дыхэтащ.., — тэлайкІэ щыму щыта нэужь, — зэуапІэм къикІыжакъым ар», — хуэму къыщІигъужащ.

НыбафэкІэ пщыныр фІэигъуэджэт

(Налшык щыщ ШАРМАНОВ ХьэзрэІил зауэлІ гъусэу щІыгъуа ди лъэпкъэгъум теухуа и гукъэкІыж кІапэщ) Балъкъэр Ахьмэд шуудзэм хэту зауэт. Зэхэуэм деж шыр щыщІаукІыкІкІэ, шым и уани, ІумпІи, Іэпслъэпси зауэлІым къытрихт, езым щІым зыхиІубэти, ныбафэкІэ пщыурэ икІуэтт. Апхуэдэт хабзэр.

Балъкъэр Ахьмэд езыр къызэрымыкІуэу хъыжьэт.

ЕбгъэрыкІуэныгъэ хъуамэ, япэ итт. Ахьмэд зытес шым биишэр къыщытехуа, ауэ езым зыри къыщыщымыщІа куэд къэхъуащ. Апщыгъуэхэм деж, зэрыхабзэу, шым и уани, ІумпІи, псори къытрихт. Ауэ езым ехьэлІа хабзэр нэгъуэщІт — ар зэгуэрми ныбафэкІэ пщакъым, щыту, и лъакъуитІ тету мыхъумэ икІуэтын идакъым. Командованэр къыщетхьэкъуэкІи яжриІэр мырат: «СыщІэзауэр си Хэкущ икІи ныбафэкІэ си щІыгу къыщыспщыхьынукъым.

Кърепщыхь фашистхэм. Ажалыр къыскІэлъыхьэмэ, сыщыту сыпежьэнущ».

Бзылъхугъэ хахуэ (ГЪУКІЭ (Дербова) Мэрян и гукъэкІыж)

Оккупацэ нэужьым, хъыджэбзхэр гупурэ, мобилизацэкІэ Урал военнэ заводхэм щылэжьэну дашт. Сэри апхуэдэ гупым сыхэхуащ. Гъуэгум мазэм зэрынэхьэскІэ дытетауэ дынэсри, баракхэм дыщІагуэшащ. МазитІкІэ завод лъэщапІэхэм дыщІагъыхьакъым. Сытми, икІэмикІэжым, щхьэж зыщылэжьэну щІыпІэхэр заводым и унафэщІхэм тхуагъэнаІуэри, лэжьэн щІэддзащ. Япэхуным щІакхъуэ Іыхьэ грамм 600 къыдатащ, иужьым ар грамм 800 ящІащ.

Зи №2 «горячий цех» жыхуиІэ жьэражьэм сыщІэту сылажьэт. СщІыгъуа Уэхъутэ Шумисэт и лэжьапІэр хьэкушхуэм пэжыжьэтэкъым. Ауэрэ ерыскъыр хуабжьу Іэслъэс хъуащ, гъаблэм дихьт. Сыбыр хъуэтри дэркIэ, хуабапІэхэм щыпсэухэмкІэ, хьэлъэ дыдэт, дыхигъащІэт.

Щхьэцышхуэ стелъти, ари зы мыгъуэжь, псы закъуэкІэ сыпэлъэщтэкъым. Махуэ гуэрым тхылъымпІэ кІапэм сабын тыкъыр кІуэцІысшыхьри, къыздесхьэжьащ.

АрщхьэкІэ, завод дыхьэпІэм деж сыкъагъэувыІэри са-

быныр къыскъуахащ. ХъумакІуэм сызыщылажьэ лъэщапІэм и унафэщІыр къриджэри, Іуэхур зыІутыр жриІащ. Си насыпти, сыкъыгурыІуащ абы икІи унафэ ищІащ сабын тыкъырыр страмыхыжу баракым здызагъэхьыну.

Зэгуэр етІуанэ лъэщапІэм зэхэкъутэныгъэ къыщыхъуащ. ТкІуа шыгун ткІуаткІуэм бетэмалу сыхисыхьт.

Зыми и фІэщ хъуакъым лъэщапІэм псэууэ сыкъыщІэкІыну. Ауэ, къэмысамэ жыхуиІэрати… Накъыгъэм и 9-м, пщэдджыжьым, ди унафэщІ Луташин Исаак Яковлевич сыкъегъэушри, зэрыкъэралу апхуэдизрэ зыпэплъа ТекІуэныгъэр къызэрытхьар къызжеІэ. Уеблэмэ, шоколади къызитауэ щытащ. Ди гуфІэгъуэм гъуни-нэзи иІэтэкъым.

ЩХЬЭГУЭШ

Нурбий Мырзэбэч и къуэр

1915 гъэм фокІадэм и 5-м Беслъэней къуажэм къыщыхъуащ. Илъэс 15 нэхъ хъуатэкъым Беслъэней къуажэм щызэхэта «Кагонович» мэкъумэш хъызмэтым лэжьэн щыщІидзам. 1935 гъэм  щІыхьащ Черкесск къалэм дэта, комсомол щІалэгъуалэ еджапІэм. 1936 гъэм Черкесск къалэм дэт педучилищэм щІыхьащ. Ар къиухри, 1938 гъэм Хьэбэз къуажэ еджапІэм унафэщІу щылэжьэну яунэтІащ. 1939 гъэм Дзэ Плъыжьым къулыкъу щищІэну даш. Абы ираш-

ри Киев, военнэ училищэм еджакІуэ ягъакІуэ. Ар къыщиуха илъэс дыдэм, 1941-м Хэку зауэшхуэр щІедзэри, адыгэ щІалэр фронтым яунэтІ, взводым и командируи ягъэув. Сталинград зэхэуэ гуащІэхэм хэтащ. Беларус фронтым Іутащ, ротэм и командиру. Варшавэ хуит къэщІыжынми хэтащ. Уеблэмэ Берлин дыдэ нэсащ, рейхстагым ебгъэрыкІуахэм яхэтащ икІи абы и блынхэм и Іэпэ щытридзауэ къытенащ. Зауэ нэужьми къулыкъум хэтыжащ.

КъинэмыщІауэ, интернетым къыщыдгъуэтащ: 1915 гъэм къэхъуащ, 1993 гъэм дунейм ехыжащ Щхьэгуэш Нурбий Мырзэбэч и къуэр. Ар — гвардием и капитанщ, зауэм и кІыхьагъыххэкІэ хэтащ, Берлин нэгъунэ кІуащ.

Биттерфельд къалэм и военнэ коменданту щытащ. И хэкум къигъэзэжащ 1947 гъэм. Къулыкъу щищІащ Беларус фронтым, «химзащита» батальон щхьэхуэм хэтащ.

ЗауэлІым и хахуагъэмрэ гуеигъэмрэ хуэфэщэн нагъыщэхэри къыхуагъэфэщащ: «За взятие Берлина», «За оборону Сталинграда», «За боевые заслуги», «За победу над Германией», «За освобождение Варшавы» медалхэр,  «Вагъуэ Плъыжь» орденыр.

Зыгъэхьэзырар ТУАРШЫ Ирэщ