Хэку зауэшхуэр зэриухрэ илъэс 80 щрикъуну махуэр къоблагъэ. Нобэр къыздэсым яхуэмыухыу топсэлъыхь а зауэм гуауэрэ насыпыншагъэу къихьар зыхуэдизым: газетхэми, тхылъ щхьэхуэхэми, кинохэми, телевиденэми цIыху-хэм я гукъэкIыжхэр къытрадзэ, къагъэлъагъуэ. Ар тэрэзщ, щыIар, гукъэкIыжхэр пхъумэн хуейщ. IэщIыб пщIы мыхъун Iуэхугъуэшхуэщ. Зи нэгу щIэкIам и гум зэи хэмыгъуэщэжын дыркъуэу, и псэм зэи хэмывыкIыжын лажьэу къыхуэнащ а лъэхъэнэ дыджыр.

Дауи, пцIы иупсакъым — «Зауэм и кIэр хьэдагъэщ» жызыIам. ТекIуэныгъэ иныр икIэм-икIэжым къынэсащ. Ауэ куэдым къагъэзэжакъым. Мелуан бжыгъэм я гъащIэр халъхьащ нобэрей махуэр къагъэгъунэгъун папщIэ. ЩыIащ «хъыбарыншэу хэкIуэдащ» зыхужаIа куэдым псэууэ къыщагъэзэжи. Зауэр иуха нэужьи, куэдым хэкур яхъумэу я къулыкъур яхьащ. Апхуэдэр зи насып къихьахэм ящыщ зым и гъащIэ гъуэгум нобэ нэIуасэ фыхуэсщIынщ.
1946 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэм. «Зи лъэ вакъэ изылъхьэр» зэрыжаIэу, зеикъуэдэсхэр губгъуэм ихьауэ лажьэт: бзылъхугъэхэм нартыху япщIэт, цIыхухъухэм хэт мэл игъэхъут, хэт зауэ нэужьым къэна трактор закъуэтIакъуэмкIэ Iуэху иращIэт. Колхозым и тхьэмадэ Къэзэнокъуэ Хьисэ къахыхьэри къащIэупщIащ, гуапэу къайпсалъэри, зэ зы гупым, зэ адрейм ябгъэдыхьэурэ, адэкIэ ирикIуащ. Игу нэхъ зыхуэныкъуэр трактористхэрати, абыхэм я дежкIэ иунэтIащ. ЗыхэкIа гупым жаIащ: «Алыхь ди унафэщIым и напIэр хуэмыIэт. И къуэш нэхъыщIэр зауэм «хъыбарыншэу щыкIуэдащ» къыжраIауэ, «похоронки» къахуэкIуащ, ауэ ар и фIэщ ищIкъым, «псэууэ къэкIуэжынущ» — жери мэгугъэ. Езыри зауэжьым хэтащ, уIэгъэ хьэлъэхэр телъу къыхэкIыжащ. Тхьэшхуэм и гугъэр къыхуищIэ».
Мы хъыбарыр пысщэну сыхуейщ Къардэнхэ Алийрэ абы и щхьэгъусэ Тэнейрэ я гукъэкIыжхэмкIэ.
«Махуэр уэфIт, шэджагъуэм нэблэгъат. Зеикъуэм и губгъуэм хьэсэпэхъумэу зи гъащIэр щызыхьа ДыщэкIхэ Едыдж шым тесу, къамышыкIэ хэуэу, гупым къыдблэжащ. Зэ щхьэкIэ шыр къызэтригъэувыIэри къэгуоуащ: «ГуфIапщIэр сысейщ. Председателым и къуэшыр псэууэ къэкIуэжащ. Дэнэ къыщызгъуэтыну Къэзэнокъуэр?», — жери щIэупщIащ. Дэри едгъэлъэгъуащ Хьисэ здэкIуа лъэныкъуэр.
Мис апхуэдэу 1946 гъэм къуажэм къыдыхьэжат Хэку зауэшхуэм хэта, Берлин нэса, лIыгъэшхуэ хэлъу нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэр хэзыгъэщIа Къэзэнокъуэ Уэсмэн Дал и къуэр. ЩIалэм и анэ, Даурхэ Мэрем ипхъу Натэ и къуищри зауэ гущIэгъуншэм хэтащ, щыми я анэм «похоронкэр» къыхуэкIуат, «хэкIуэдахэщ» жэуэ, ауэ анэм и лъэIур Алыхьышхуэм къыхуищIащ, псэууэ къагъэзэжащ, илъэс бжыгъэ текIыжауэ. Ар насыпышхуэт быным, унагъуэм, лъэпкъым, уеблэмэ къуажэм дежкIи.
Къэзэнокъуэ Уэсмэн Дал и къуэр 1914 гъэм ХьэтIохъущыкъуей (нобэрей Зеикъуэ) къуажэм къыщыхъуащ. И адэр 1904-1905 гъэхэм Урыс-Япон зауэм хэтауэ, уIэгъэ хьэлъэ телъу къэкIуэжауэ щытащ. 1922 гъэм а уIэгъэм и гъащIэр кIэщI ищIащ. Апхуэдэу и къуэшхэмрэ и шыпхъумрэ и гъусэу, Уэсмэн щIэх дыдэ унагъуэ – губгъуэ лэжьыгъэхэм я ужь ихьащ.
Уэсмэн зеикъуэдэсхэм къызэрацIыхур и анэцIэ «ТIотIщ». ЩIалэр лэжьакIуэшхуэт: Iэщхэм фIыуэ якIэлъыплът, ауэ шыхэр зыпищIын щыIэтэкъым. Шыгум щитIысхьэм и шитIым къатекIуэн щыIакъым. Яхуэсакът, лейуэ шхын гуэрэ игъуэтмэ яритт. Езыр шууейт. Шы- гъажэхэм яхэтт, зэкъуэшхэм ар нэхъ лъапэ-лъагэт. Нэгъэсауэ «губгъуэлI» зыхужаIэт.
1934-1939 гъэхэм, военкоматым и унафэкIэ, Дзэ плъыжьым яшэну шыхэр игъасэу щытащ. КъуажэкIэмкIэ Кхъуэнэхэ, КIытIэхэ, Есэнейхэ здэщысым деж шэщышхуэ щытащ, шыхэр щаIыгъыу. Мис абы шы мыгъэсахэр къыщIишурэ, уанэ зэи зытемылъахэр, игъасэт. Уанэ трилъхьэти къуажэбгъум къыщрихуэкIт. Шы емылыджхэм Iэджэри кърадзыхт, ауэ аргуэру тетIысхьэжти игъасэт, игъэIурыщIэт. Апхуэдэ лэжьыгъэм фэбжь куэд къытрилъхьэт, ауэ апхуэдизкIэ шыхэр фIыуэ илъагъути, аргуэру пэрыувэжт а IэнатIэм.
1939 гъэм РККА-м, Дзэ плъыжьым къулыкъу щищIэну яшэ. И шынэхъыжь Хьисэ здэщыIэ Новочеркасскэ шуудзэм хохуэ. МазищкIэ зэщIыгъуауэ, Хьисэ къулыкъур еухри, къокIуэж, Уэсмэни и къулыкъум адэкIэ пещэ. Тхьэм ирещIи, зыгуэрхэм а илъэситIыр къайхьэлъэкIами, Уэсмэн пщIэрэ щIыхьрэ иIэу ирихьэкIащ и къулыкъур. Къуажэм къэкIуэжри, губгъуэ лэжьыгъэхэм зритащ. Зауэшхуэр къыщыщIидзам губгъуэм лэжьакIуэхэр итт. А зэманыр игу къигъэкIыжт щIалэщIэ цIыкIуу щыта Хьэгъундокъуэ Мухьэмэд (Кыщэ): «ГъатхэкIэ мазэу, 1942 гъэм, дывэу губгъуэм дыздитым, зы шу ныдэжри, Уэсмэн бгъэдыхьэри жриIащ зауэм зэрыдашыр. Уэсмэн къэкIуэжри унэм исхэм яжриIащ зауэм зэрыкIуэр. Унагъуэр гумэщIащ, ауэ псоми къагурыIуэт Iуэхур зыIутыр. Уэсмэн Джэтауэ Хьэзизхэ я тучанымкIэ кIуэри, цIыху зэхэтхэм сэлам ярихыжри, зауэм дэкIащ. Шуудзэм хэту Сталинград пэгъунэгъуу зэуащ. Зауэ гуащIэхэм хэту япэ уIэгъэр, япэ шэр къытехуащ. Сымаджэщым куэдрэ щIэмылъу, ауэ шэр къыхамыхыжауэ, уIэгъэр тIэкIу щызэпцIыжым, къафIыщIэкIыжри, зауэм Iухьэжащ. Степновский фронтым Iуту, «нэмыцэхэм десант кърадзыхащ» — жари, я щIыбым къыдэуэнкIэ шынагъуэ щыIэти, зыкъызэпагъазэри, зэхуэщIауэ зэтегъэпсыхьа парашютистхэр зэтраукIащ. Уэсмэн абдеж уIэгъэ хьэлъэ щигъуэтащ: автоматышэр и нэкIум къытехуэри и жьэпкъымкIэ къыхэкIыжащ. Мазэ бжыгъэкIи госпиталым щIэлъауэ, уIэгъэр нэхъыфI щыхъум, шуудзэм хэту, аргуэру зауэ гуащIэм хыхьэжащ. Апхуэдэурэ Къэзэнокъуэр Берлин нэсащ. Уэс-мэн куэдрэ жиIэжт: «Уэлэхьи япэхункIэ дыкъи-кIуэтами, иужьым бэлыхьыр къыздикIам щидущэбыхьыжакIэ. Аращ щIыжаIэр: Iей блэжьауэ фIым ущымыгугъ. Ар наIуэщ». Зауэ нэужьым Уэсмэн зэуэ къигъэзэжакъым. Къэралым къы-хуэдзэлашхэр иджыри куэдт, адэкIэ-мыдэкIэ мэзым щIэсхэр къыщIэкIыурэ мамыр гъащIэм зезытахэр гугъу ирагъэхьт. Ахэр я пIэ игъэзэгъэн хуейт. Мис абыхэм я ужь итурэ, 1946 гъэр къынэсащ. Къэзэнокъуэри адрей зауэлI куэдым яхуэдэу, я унагъуэ къихьэжащ. А зэманым Хэку зауэшхуэм Iутахэр псори зэхуэдэу губгъуэ лэжьыгъэм зратащ. Уэсмэн шыгум итIысхьэри, Хьэбэз дэт МТС-м кIуэурэ тракторхэм ягъэсын къишэу щIидзащ.
Унагъуэ ищIащ, и щхьэгъусэ ПэтIхэ Марие Алий и пхъумрэ езымрэ пхъуищрэ къуиплIрэ зэдапIащ, ирагъэджащ, я лъэ трагъэуващ. 1964 гъэм, август мазэу Архъыз лъэныкъуэм ухуэныгъэшхуэ щекIуэкIыу, зы хьэлъэзешэ машинэ Зеикъуэ пхырыжт. Уэрамыщхьэм лIы гуп зэхэтым яблэжри, иужькIэ щIыбкIэ къикIуэтыжри, зылI къикIащ. «Казаноков, ты узнаешь меня?» жери. Уэсмэни плъэри, зэуэ жиIащ: «Миша! Ты откуда здесь?» — жери. КъызэрыщIэкIамкIэ, тIури Хэку зауэшхуэм зэдыхэтат. ЩIалэм и гъусэри къраджэри, мэл хуаукIри, жэщ зэхуэдитIым щIигъукIэ къуажэр зэхэсащ. Я нэгу щIэкIа куэд зэхуаIуэтэжат.
Уэсмэн колхозым и джэд фермэм и унафэщIу тетащ, Iэщышхуэхэр здагъашхэм илъэс бжыгъэкIэ щылэжьащ.
1982 гъэм Уэсмэн ипхъу курыт Фаридэ (Лолэ) Ударнэ жылагъуэм дохутыру щылажьэт. И адэр уIэгъэхэм ягъэдзыхэу щIадзати, къакIуэри машинэ псынщIэкIэ ишащ. Махуэ-махуитIкIэ къыкIэлъыплъхэри, зауэм щыгъуэ и щIыбым къытехуа лагъым къутахуэмрэ зы шэрэ къыхахыжащ. Ауэ и нэпкъым игъуэта уIэгъэм дунейм ехыжыхункIэ игъэгуауэщхьэуащ.
Къэзэнокъуэ Уэсмэн пщIэрэ щIыхьрэ иIэу дунейм тетащ. Быным, унагъуэм, къуажэдэсхэм абы и цIыхугъэр, и гуапагъэр зыпащI щыIакъым. Икърарышхуэ зиIа адыгэлIт.
Хэку зауэшхуэм зэрыхэтам щхьэкIэ «За Победу над Германией» медалыр, юбилей медалхэр 1959, 1969, 1979 гъэхэм къратащ. И гуащIэрылажьэм къыпэкIуэу щIыхь, щытхъу тхылъхэри къэралым къыхуигъэфэщащ. 1992 гъэм Къэзэнокъуэ Уэсмэн дунейм ехыжащ. И ахърэтыр Алыхьым дахэ хуищI!
КЪЭЗЭНОКЪУЭ Хьэсэмбий